Report tells of friction between Judges and Parliament Inquiry

By Staff Writer 29 December 2016, 12:00AM

Frictions between a Parliament-appointed Commission of Inquiry and the Judiciary came to a head when Judges refused to front the Inquiry Panel.

This is revealed in a report by the Commission of Inquiry tasked to review the performance of the Land and Titles Court Judges, tabled in Parliament during the last sitting for 2016, last week.

A copy of the report in Samoan has been obtained by the Samoa Observer. 

The Inquiry was headed by Member of Parliament and Chairman, Lopao’o Natanielu Mua, who tabled the 80-page report last week. 

Deputy Speaker of Parliament, Nafoitoa Talaimanu Keti was the Vice Chairman with members including Lauofo Fonotoe Meredith, Ali’imalemanu Alofa Tuuau, Ili Setefano Ta’ateo, Faaulusau Rosa Stowers and Faumuina Wayne Fong.

The Inquiry was ordered by Prime Minister, Tuilaepa Sa’ilele Malielegaoi in June this year to look into the performance of L.T.C. judges, on the back of a growing number of grievances about the performance of the Land and Titles Court.

But when the Commission set out to begin its work, they hit a snag. As the Acting President of the and Land Titles Court, the Chief Justice, His Honour Patu Tiava’asu’e Falefatu Sapolu, wrote to the Commission to object to the decision by Parliament. 

In a letter dated 5 July 2016, Chief Justice Patu not only expressed his objection, he also informed the Commission that no Judge of the Land and Titles Court would appear before the Commission.

But that wasn’t the only problem.

The former President of the Land and Titles Court, Tuala Tagaloa Kerselake also refused to appear before the Panel, despite being asked three times through official letters from the Commission.

In its report to Parliament, the Commission noted its disappointment and frustrations about the decision by the Chief Justice and Judges not to cooperate.

The Commission noted that under the Legislative Assembly Powers and Privileges Ordinance 1960, they could have summoned all the Judges to appear but they chose not to out of respect.

In the end, the Commission went ahead and opened the opportunity to members of the public to express their opinions about the performance of the Court. The Panel received 45 written submissions. More than 150 people delivered verbal submissions. 

In its report, the Commission makes 30 recommendations on ways to address concerns raised by members of the public, especially in relation to ways to speed up the process.

The Inquiry recommends a restructure of the Land and Titles Court. As part of this, Parliament has been urged to appoint two Vice Presidents of the Land and Titles Court to help the President. 

The Commission is also calling for a legal time frame on decisions.

For instance, a verbal ruling on all Court matters must be delivered within three days when the hearing ends. Written rulings are urged to be delivered within seven days from the end of a matter.

The Inquiry also recommended ways to address questions of bias and abuse. This includes a recommendation to stop the practice of Judges accepting food, gifts and other material things from parties during inspection visits.  

Parliament was also asked to look into Rules and Procedures for all Judges to follow in the conduct of their duties.

In relation to the question of adjournments, the Inquiry recommends a period of no more than 6 months if a matter must be adjourned.

When it comes to parties in a hearing, the Inquiry recommends that there must be at least three leaders at one time so a hearing is not delayed when one of them doesn’t turn up.

Earlier this year, Prime Minister Tuilaepa defended the call for a Commission.

He said he had written several letters to the Court to look into the complaints without interfering in their decisions, but at the same time, consulted the Constitution if there was any provision that could be used to assist the people.

The alternative he came up with was to establish a Parliamentary Committee to look into the matter, hence the Commission of Inquiry.

When the report was tabled last week, Speaker of Parliament, Leaupepe Toleafoa Fa’afisi, said it has been referred to the Judiciary System for their response. 

He made it clear that the response needs to be tabled in Parliament when it reconvenes on Tuesday 24 January 2017. 

The following is the report in Samoan. The report will be published in full over the next few days:

1. Lipoti a le Komiti Suesue Faa-Palemene mo Mataupu Tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa 

FOLASAGA:

O le ‘auga tonu o lenei iloiloga, e mo le sailia lea o ni auala e fautuaina ai le Faamasinoga, i taiala ma faiga faavae e tapu’e ai taualumaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O nei taiala ma faiga faavae fou, e tatau ona faafaigofie, manino lelei, ma ia talafeagai mo tagata uma, aemaise ai o le mafai ona tali atu i mataupu tau fanua ma suafa a le atunuu. Ina ia tusa ai ma le faatonuga na tuuina mai e le Fono Aoao Faitulafono, e ao ona mata’itū e lenei iloiloga ni auala talafeagai e tu’uitiitia ai mataupu tolopō, ma le faamalosia o ni aiaiga po o ni taiala talafeagai, e filifilia ma mata’itu ai galuega a Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

O le mea ua mautinoa e pei ona taua i le saunoaga a le Taitai o le Maota, e lē faigofie le sailia o le amiotonu aua e ola faatasi lava le saito ma le titania, o le ala lea ua finagalo ai le Palemene e faia lenei suesuega. O le nofolelei o aiga ma nu’u, e faamoemoe lea i le lelei faafoe o taualumaga o suesuega ma fa’aiuga-fai a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Aua a lape se fa’atofalaiga, e aafia tagata uma e lē gata i ē ua maliliu (ona e toe laga tu’ugamau) ma i latou o lo o soifua i le taimi nei ona ua lē maua se nofolelei ma se feālofaniga i lotoifale faale aiga, aemaise ai, o aafiaga o tupulaga lalovāoa ma i latou e lē i soifua mai, ona ua leai se so’otaga ma o latou faasinomaga ma measina a aiga.

FAATONUGA A LE FONO AOAO FAITULAFONO.

O le aso 27 o Iuni 2016, na faamaonia ai e le Fono Aoao le lafo mo le faavaeina o le Komiti Suesue Faapitoa Faa-Palemene, e gafa ma le mata’ituina o tulafono faafoe ma taualumaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

E ao ona faamanino i totonu o se Lipoti e tuuina atu e le Komiti, ni taiala ma taualumaga manino mo le faagasologa o mataupu e faamoemoe e tuuina atu i le Faamasinoga, faatasi ai ma le toe iloiloina, mata’ituina ma sailiaina o tulaga tau i le faatinoga o taualumaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma le tofiaina o Faamasino o le Faamasinoga ua taua.

Sui Usufono o le Komiti:- 

Afioga LOPAOO Natanielu Mu’a - Taitaifono 

Tofa NAFOITOA Talaimanu Keti - Sui Taitaifono 

Tofa Hon LAUOFO FONOTOE N. P Lauofo - Sui Usufono 

Afioga ALIIMALEMANU Alofa Tu’uau - Sui Usufono 

Tofa ILI Setefano Taateo Tafili - Sui Usufono 

Afioga FAAULUSAU Rosa Duffy Stowers - Sui Usufono 

Afioga FAUMUINA Asi Pauli Wayne Fong - Sui Usufono

Fesoasoani: 

Charlene Malele - Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono 

Noumea Loretta Teueli - Sui Loia Sili. 

Maiava Iulai Toma - Komesina o Sulufaiga

(29/6/16 – 04/7/2016)

 Maualaivao Pepe Seiuli - Sui Komesina o Sulufaiga (05/7/16)

Papalii John Taimalelagi - Ofisa Sili o Pulega / Resitara o Faamasinoga.

TAIALA O ILOILOGA O 

GALUEGA A LE KOMITI (TOR) Na fofogaina i le Fono Aoao Faitulafono Taiala mo Iloiloga a le Komiti (Terms of Reference) e faapea:-

1. Taiala ma taualumaga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa

(Rules and procedures of the Land and Titles Court)

2. Tofiga ma le mataituina o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa (Appointments and scrutiny of the Land and Titles Court Judges performance)

O le suesuega, ia aga’i i ni auala ma tuuina mai ni fautuaga, mo le atinae o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, i mataupu patino nei:-

1. Taiala ma taualumaga manino e faagasolo ai mataupu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, aemaise mo le faaitiitia o mataupu tolopo (e faamaimau taimi i Itu faamasinoga, e faatele galuega i le Faamasinoga, ma faamaimau tupe i le Malo)

2. Taiala ma taualumaga manino e tofia faavaitaimi ai, ma mataituina faatinoga a Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ina ia i ai ni vāsaga e toe talosaga ai ma faatalanoa pe o agavaa pea e tauave tiute faa-Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. 

I se taumafaiga a le Komiti e fo’ia ni atugaluga ma ni mafatiaga o le mamalu o le atunuu i mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ua tupu ae ai se manatu e faapea, o le Palemene o le auala aupito sili lea ona talafeagai, e sulufai atu i ai mo ni faiga faavae talafeagai e silasila toto’a i ai ma tali atu i finagalo lagalagā o le mamalu o le atunuu i faagasologa o galuega a le Faamasinoga o Fanua & Suafa.

O le toatele o sui o le atunuu na faaalia ni lagona lē fiafia e tusa ai ma taualumaga o galuega a le Faamasinoga o Fanua & Suafa, ma o se tulaga ua o’o ai ina saili fesoasoani i le Afioga i le Palemia, le Ofisa o le Komesina o Sulufaiga, ma Sui Usufono o le Palemene i o latou mafatiaga. E lē gata i faaiuga, a o le fa’a’umiumi ona tolopō taualumaga, umi aso e tālia ai Faaiuga tuufofoga ma Faaiuga tusitusia o a latou mataupu.

E talitonu le Komiti, e mafua ona saili fesoasoani le mamalu o leatunuuileTaitaioleMalomaisi,onaelēoiaiseItutinoo le Faamasinoga po o se vaega aloaia e tali atu i atugaluga a le atunuu e faatatau i mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa. 

TAUALUMAGA O ILOILOGA A LE KOMITI:

Na amatalia Taualumaga a le Komiti Suesue Faapitoa i Mataupu Tau FFS e tusa ai ma le Faatonuga a le FonoAoao i le aso 27 Iuni 2016. Na fofogaina Faasalalauga Faalauaitele i le leitio faasalalau a le Matagaluega o Fesootaiga & Faamatalaga Tekonolosi (2AP), ma le Televise (TV-1) mo le atunuu lautele mo finagalo tusitusia ma molimau tuufofoga i le aso 4 Iulai 2016 mo Upolu nei, ma le aso 26 Iulai 2016 mo le atunuu lautele o lo o afifio i le motu tele i Salafai.

Na faatonuina le Komiti Suesue Faapitoa Faa-Palemene e tusa

ai ma le lafo i le Palemene ina ia toe lipoti atu le Komiti i le fonotaga o le masina o Oketopa 2016. Peitai, na toe talosagaina e le Komiti le Fono Aoao e tauala i se lafo na faamaonia i le aso 18 o Oketopa 2016, mo le faaauauina ai o sailiiliga ma iloiloga a le Komiti, ma tauaaoina atu i le Fono Aoao e tauala atu i le Palemene i le aso 20 Tesema 2016.

I lona aotelega, e 45 molimau tusitusia, ma molimau tuufofoga e 151 na auai atu i taualumaga ma fofogaina o latou finagalo i luma o le Komiti. O fonotaga uma a le Komiti i Upolu nei sa faatautaia i le Potu Fono Nu. 3 a Komiti Faa-Palemene i le nofoaga lē tumau a le Palemene o i ai nei i Tuanaimato, faatasi ai ma le fonotaga sa faataunuuina i Savaii i le potu fono a le faletalimalo o le Jetover i Salelologa i le aso 4 Aokuso 2016. Sa faatautaia le asiasiga a le Komiti i nofoaga tutotonu o Faamasinoga i Tuasivi i Salafai i le aso 4 Aokuso 2016, ma le nofoaga tutotonu i Mulinuu i le aso 29 Aokuso 2016.

Aiā Feteenai o Sui o le Komiti (Loia Sili ma Lē sa avea ma Failautusi o le Fono Aoao) 

Na mua’i fa’aalia se taofi o le Loia Sili i le faailoaina o lona aiā feteena’i (conflict of interest) ona o le avea ai o ia ma sui auai faale-faavae o le Komisi o Auaunaga Faale-Faamasinoga. Sa fautuaina e le Loia Sili le filifilia ai o le Loia Sili Lagolago e avea ma ona Sui, i taualumaga a le Komiti e tuuina atu se fautuaga faaletulafono pe a manaomia e le Komiti.

Sa faasee foi i tua lē sa avea ma Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono, ona o le feteenaiga o aiā i le tofia ai e avea ma Peresetene o le Faamasinoga o Fanua & Suafa. Ona o lea tulaga sa suitulaga ai lē ua se’ei nei i le tofiga o le Failautusi o le Fono Aoao e avea ma SuiAuai o le Komiti, e afua mai i le aso 7 Iulai 2016.

Lauai o le Faamasinoga 

i Taualumaga a le Komiti:

Sa i ai le naunautaiga o le Komiti e maua se avanoa e feutagai ai ma Faamasino o le Faamasinoga o Fanua & Suafa. Peita’i a’o lē i fofogaina molimau a le atunuu lautele ma valaaulia Faamasino o le Faamasinoga o Fanua & Suafa, sa tuuina mai le tusi a le afioga i le Faamasino Sili (aso 5 Iulai 2016), e fofogaina ai le Komiti i lona tulaga o le Peresetene lē tumau o le Faamasinoga o Fanua & Suafa, e aloaia ai le solitū o le Faamasinoga e lē gata i le Faamasino Sili, a’o Faamasino Samoa i taualumaga o iloiloga a le Komiti Suesue. E le gata i lea, ae ua faailoa mai foi e le Faamasino Sili le tapu o le tuuina mai o faamaumauga a le Faamasinoga i le Komiti Suesue, pe afai ae moomia pe talosagaina foi.

E ui lava na taua’aoina e le Komiti le tusi e logoina ai le solitū e Faamasino o le Faamasinoga o Fanua & Suafa, peitai, sa lē muta ai le saili avanoa pea o le Komiti, ma valuvalusia pea a’a o le laau i se finagalo o le Faamasinoga e tusa ai ma lenei mataupu. O le mea e ao ona mautinoa, o lo o i ai lava le malosiaga a le Komiti e samania ai so’o se tasi e tusa ai ma aiaiga o Tulafono Tumau a le Palemene, ma le Tulafono o Tulaga Alaoaia ma Malosiaga a le Palemene 1960 (Legislative Assembly Powers & Prvileges Ordinance 1960). O le fa’aauauina pea o le solitū e Faamasino o le Faamasinoga o Fanua & Suafa, na atagia ai le lafi o le Faamasinoga i lalo o le talitonuga, e aloai’a pea le vātapuia ma le tutoatasi o le Faamasinoga. E ui lava i tulaga taualoa a le Faamasinoga, e mausali fo’i ma aloaia le tutoatasi o le Palemene (Parliamentary Supremacy). O le faanoanoaga a le Komiti, ua talituālimaina e le Faamasinoga le talosaga atu a le Palemene, ma ua lē amanaia ai le a’uga ma le faatauaina o lenei iloiloga, aua lava le sailia ma le fautuaina o ni faiga faavae talafeagai, e tuumamāina ai avega mamafa o feagai ai ma tagata lautele o le atunuu.

E manatu le Komiti, e ui ina ona o tulaga aloaia o le Faamasinoga, ae e lē i avea le lē auai mai o le Faamasinoga e punitia ai avanoa, e amanaia ma fofogaina ai finagalo o tagata taitoatasi o le atunuu i luma o le Komiti. O le aotelega o le naunau atu o le Komiti i lenei faamoemoe, e auga lea mo le saili fesoasoani mo le galuega fitā o feagai ai ma le Faamasinoga o Fanua & Suafa. A o se avanoa foi e fefa’asoa’ai ai i tulaga e manatu Faamasino Samoa, mo le faaleleia o le auaunaga ma suigamalie ai le faagasologa o galuega a le Faamasinoga o Fanua & Suafa, aemaise ai o le amanaiaina o finagalo o le atunuu lautele, i le tausisia o le amiotonu o le faamasinoga.

 

Talosagaina o Lē sa avea ma Peresetene o le Faamasinoga o Fanua & Suafa. 

Na teena foi e lē sa avea talu ai nei ma Peresetene o le Faamasinoga o Fanua & Suafa, le talosaga atu o le Komiti e tauala i tusi talosaga e tolu sa tuuina atu i ai. O le manatu maualuga o le Komiti, o le fia maua lea o se avanoa e folasia ai sona finagalo, ma soalaupule ni fitā o le galuega sa feagai ai, ma saili fofō i ni auala na te silafia, e faaleleia ai le faagasologa o galuega a le Faamasinoga o Fanua & Suafa. O le lē mafai ona tuuitiitia o le tele o galuega ma mataupu tuua tau Faamasinoga o Fanua & Suafa, o se tasi lea o sini autu o sailiiliga a le Komiti, peitai, ua lē amanaiaina sona avanoa talu mai ona faamavae mai le tofiga Peresetene e saunoa malamalama ai i le Komiti i lea tulaga i lona lava loto faitalia. Na faaalia manino e le Komiti, o luga lava o le va feāloaloai ma le ava fatafata, na lē tuuina atu ai se tusi samani e tusa lava po’o ā ni tulaga taualoa o lo o puipuia ai.

O le manatu o le Komiti, e telē le silafia o lē sa avea ma Peresetene talu ai nei o le Faamasinoga o Fanua & Suafa i faafitauli o le galuega, aemaise i faaseā ma tu’ua’iga e faasaga i le Faamasinoga o Fanua & Suafa na tuuina mai e le atunuu, ma o le ala lea sa naunau i ai le Komiti mo sona finagalo, e fesoasoani ai i se fautuaga e foia ai nisi o nei tu’ua’iga.

Itutino e tolu(3) fefa’atauagai a le Faiga Malo.

E le’i faigofie le feagai ai o le Komiti ma le faatinoina o lenei matafaioi, ona o le eseese o finagalo ma manatu aemaise o le fa’auigaina o le tu’umavaevaeina o malosiaga (separation of powers). E ao ona fia faamamafaina e le Komiti le tulaga e faapea, o lenei faiga, o le a lē gata ina faamautinoa ai le tutoatasi o nei itutino, ae o le ā maioio ai foi tulaga o le mata’ituina o le fefa’atauagai o nei itutino.

O le Faamasinoga latou te faauigaina Tulafono a Samoa e ala i faiga faavae faa-Faamasinoga e aofia ai ma le Faamasinoga o Fanua & Suafa. O le Faamasinoga, o le atoaga lea o le sailiga o le amiotonu e mafua ai ona taua lenei Faamasinoga i le atunuu. O le suesuega ma faaiuga a le Faamasinoga o Fanua & Suafa, e faamoemoe i ai le nofo lelei o le atunuu lautele. O le sailia o le faamaoniga o pule faamalumalu uma o suafa, fanua faaleaganuu, o le aganuu, o faiā ma matafaioi a ē o tausia aiga ma nuu, o lo o i a’ao o le Faamasinoga o Fanua & Suafa.

E faamanino atili atu i lenei lipoti galuega tauave e feagai lea

ma le Pulega Faatonu e ala i le iloiloina ma le faasoasoaina tatau o vaegatupe a le Malo, a’o le’i tuuina atu ma faamaonia se tala faatatau o tupe, mo le siitia o auaunaga ma le mulimulitaia o taiala faavae o Faiga Malo lelei. O isi ia o mafaufauga, na mafua ai le faavaeina o lenei Komiti Suesue Faapitoa Faa-Palemene, e iloilo ma fautua ni auala e poupou ma faaleleia ai le faagasologa o galuega a le Faamasinoga o Fanua & Suafa, aemaise o le utagia o finagalo o tagata lautele. I le taumafai e fo’ia ni atugaluga ma ni mafatiaga o le mamalu o le atunuu i mataupu ua faaseā ai, ua a’e ai se manatu e faapea, o le Palemene, o le auala aupito sili lea ona talafeagai, e faatulafonoina ai ni faiga faavae manino ma talafeagai, e silasila toto’a ma iloilo ai finagalo lagalagā o le mamalu o le atunuu i le faagasologa o galuega a le Faamasinoga o Fanua & Suafa.

Aloaia o Malosiaga a le Palemene i Malo o le Taupulega.

E amanaia ma faatauaina e le Komiti tulaga tutoatasi o le tafatolu o Faiga Malo e pei ona aloaia i Faiga Faavae. Peitai, e manatu le Komiti, afai o lo o faavae le Malo o Samoa i Faiga Malo Faatemokarasi, ma le anavatau o le Faiga Malo o lo o iai nei i le faamalosia o pulega o Faiga Malo lelei (good Governance), ma le naunautaiga ia mafai ona tali atu le Malo i le atunuu lautele (accountability and transparency), aisea ‘ea ua lē amanaia ai le faatalauula atu i le Faamasinoga ma lē sa avea ma Peresetene talu ai nei o le Faamasinoga o Fanua & Suafa?.

Na maua i sailiiliga a le Komiti, faiga faavae o lo o faatinoina ai taualumaga a le Palemene a le Malo tele o Peretania, e 72 Faamasino na valaaulia e le Palemene e auai e tali atu i mataupu e 148 mai le tasuaga 2003 i le 2012. O lona uiga, i lea lava piriota, e faa-valu(8) i le tausaga ona afifio atu Faamasino e tali atu i le Palemene o Peretania.

O lenei faiga o lo o atagia ai le amanaia ma le faatauaina e le Faamasinoga a Peretania o le faatalauula atu o le Palemene mo le auai atu e tusa ai ma tulaga aloaia a le Palemene. Na folasia e Sui o le Palemene a Ausetalia ma Faalapotopotoga o Palemene o Malo o le Taupulega (CPA), na auai mai i polokalame faaleaoaoga a Sui Usufono o le Palemene sa faatautaia i le aso 29 Setema 2016, ina ua fesiligia lea lava mataupu, ma faaalia ai, sa mafai lava ona auai atu Faamasino o le Faamasinoga a Ausetalia ina ua talosagaina e le Palemene i taimi ua mavae. Olonauiga,elēosemeafoumanifaigafou,leauaiatuo le Faamasinoga i se valaau mai o le Palemene i nisi o atunuu o Malo o le Taupulega. Mo le silafia, e lē i fa’aaogaina e le Palemene a Peretania ma Ausetalia le malosiaga Faa Palemene e samania ai Faamasino, peitai, na afifio atu lava Faamasino o le Faamasinoga i o latou loto malie (voluntary), e tusa ai ma le fa’atalau’ula atu o le Palemene e tali atu i mataupu e pei ona manaomia ai.

2Lomiga - (The Politics of Judicial Independence in the UK’s Changing Constitution – page 2). 

FOLASAGA 

A LE MATAGALUEGA 

O FAAMASINOGA:

A o lē i tuuina atu aloaia le avanoa i le atunuu lautele mo finagalo faaalia i lenei mataupu, na mua’i tapā e le Komiti se folasaga a le Matagaluega o Faamasinoga ma Pulega Tau Faamasinoga i le tulaga o i ai se atoaga o galuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. 

FAUTUAGA MA AUILIILIGA A LE KOMITI:

O le folasaga a le Matagaluega e pei ona ta’ua i le aotelega o lenei lipoti, na fausia ai le finagalo o le Komiti i se ata manino o vaega e tatau ona agai tonu ai ana sailiiliga, ma saili ni auala talafeagai e momoli atu ai ana fautuaga. O fautuaga a le Komiti ua auiliili atu i lalo, e faavae i le tulaga o iai nei o galuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e pei ona folasia

e le Matagaluega o Faamasinoga, ae faapea foi atugaluga i finagalo faaalia sa molimau mai ai le atunuu lautele e tauala i lenei iloiloga.

Fautuaga 1

Faatauaina/Faatulagaga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

Ia aloaia ma amanaia tulaga faapitoa ma le maualuga o le Faamasino Samoa mo ona suafa matai ma fanua faaleaganuu, ina ia tutusa le faataua ma le aloaia e pei ona tuuina atu i le Faamasinoga o Soligātulafono.

Faamatalaga/Auiliiliga

Sa molimauina e le Komiti le lē tutusa o le faataua o lo o tuuina atu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma isi Faamasinoga, pe a fua i le Faamasinoga o Solitulafono. O itu ua maitauina, e faatupulaia pea le tele o mataupu e faatoai atu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Peitai i le vaai aoaotetele a le Komiti i le taotoga o lo o iai nei, e tusa ai ma le molimau a le Matagaluega o Faamasinoga;

• e na o le 10% o Tupe Faatatauina mo le tausaga a le Matagaluega o Faamasinoga, e faamatuu atu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

• e taitoalua Faamasino Samoa i le potu e tasi; 

• e tasi le taavale (15 seater van) mo Faamasino Samoa e 17; 

• leai se potu e faatautaia ai soalaupulega; • e lē tutusa tulaga o totogi ma faamanuiaga e ui e ta’ua uma i latou o Faamasino ona o galuega e fesootai iai.

O le Faamasinoga o Fanua ma Suafa o le faamasinoga faapitoa (special court). E tutusa lelei o la malosiaga ma le Faamasinoga o Solitulafono (they are both courts of original jurisdiction). Ae o le faiga o iai nei, e lē o atagia ai o se Faamasinoga taua ma le faapitoa o le Faamasinoga a Samoa. E manatu ai le Komiti, e ao ona faatutusaina le aloaia ma le maualuga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ia pei o le Faamasinoga o Solitulafono. O le faamanatu a le Komiti, a maea ona faasala se isi i le Faamasinoga o Solitulafono, ua saoloto mai faasalaga ona o soligatulafono. Peitai o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, a aafia tagata i ni faaiuga e lē sa’o, ma lē amiotonu, e aafia ai tuaā ua lagomau mai tiasā, tupulaga o lo o soifua i le taimi nei, ma i latou e lē i fananau mai.

E ui sa tau augata se finagalo faaalia o le Komiti i lea tulaga ona o le tau e toe faatulagaina ai le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma le aafiaga o le faavae (constitution), ae sa laualuga pea i finagalo, o le tasi lea o auala e fesoasoani ai pea ma lē noatia ai le saolotoga o tagata Samoa, e sailia ai ni faaiuga tonu mo a latou mataupu e tuuina atu i le Faamasinoga. O le faatulagaga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa sa silasila ma momoo i ai le Komiti, e faapea:

1. Faamasinoga Maualuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa

(LTC High Court);

2. Faamasinoga o Talosaga (Court of Appeal);

3. Faamasinoga o Uluai Suesuega (Court of First Instance);

O lenei faatulagaga, o se faataitaiga e ono faia ina ia atagia ai le tāua tele o le Faamasinoga a Samoa i totonu o le li’o o le Faamasinoga. O lea faiga, o le a avanoa ai le atunuu e mafai ai ona toe iloiloina faalua (2) mataupu sa tagofia e le Faamasinoga o Uluai Suesuega. O lona uiga, o le a lē toe sulufai le atunuu i le Toe Iloiloga a le Faamasinoga (Judicial Review), ae o le a toe saili i le Faamasinoga Maualuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa lava ia. O Faamasino e moomia mo le faatulagana fou lenei, o le a taatia atu pea i le Peresetene ma le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, latou te auiliiliina e fua i mana’oga.

Fautuaga 2

Tofia o Peresetene Lagolago a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ia faaopoopo ni Peresetene Lagolago se toalua, e fesoasoani i le Peresetene, latou te iloiloina talosaga mo se faatagaga e toe iloiloina ai ni faaiuga faatasi ai ma mataupu e ia i ni feteenaiga o aia. E tatau i Peresetene Lagolago ona i ai le tomai ma le agavaa e pei ona aiaia ai le tofiaina o le Peresetene.

Faamatalaga/Auiliiliga

O se tasi o sini taua ma le faamoemoe o lenei suesuega, ina ia fautuaina ai ni taiala ma ni faiga faavae e tu’umamāina ai le avega mamafa o feagai ma le lautele o le atunuu. E faatauaina tele e le Komiti lana mau i le faatauaina o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, aua o le fofō lenei i le tele o mataupu tau suafa ma eleele o lo o sulufai atu ai le atunuu lautele ma le Faamasinoga. Ua maitauina o le tele o galuega tu’ua i faamasinoga, ona o le lē lava o tagata (ft, Sui Peresitene & Peresitene Lagolago) e tauaveina tiute, faatasi ai ma aia feteenai (conflict of interest) o le Peresetene e faatuai ai taualumaga o faaamasinoga.

E pei ona lagā i le tele o finagalo faaalia o molimau a o faagasolo iloiloga a le Komiti, e tatau ona faatulaga tutusa nei  loa le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma le Faamasinoga o Soligatulafono. E faavae lea manatu, ina ia paleni le lagolago o lo o ofoina atu i le Faamasinoga o Soligatulafono, ma le lagolago e tuuina atu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O le isi vaega e ao ona silasila iai le Malo ma le Faamasinoga, o le faaopoopoina lea o ni Peresetene Lagolago e toalua e fesoasoani i le Peresetene i mataupu toe iloilo. E faavae le manatu o le Komiti i le tofiaina i ni Peresetene Lagolago, i le folasaga a le Resitara o Faamasinoga o Fanua ma Suafa e faapea, e o’o mai i le tausaga faaletupe na faaiuina i le aso 30 Iuni 2015, e lē itiiti ifo i le 90% o faaiuga a le Faamasinoga o Uluai Suesuega, o lo o i ai talosaga mo le toe iloiloina (appeal), aemaise lava i itu faamasino e lē i faamalieina.

O le Peresetene na te faatautaia Fa’aamasinoga o Talosaga Toe Iloiloina (sit alone – leave to Appeal) afai e faamanuiaina le talosaga mo le toe iloiloina o sea mataupu, o le Peresetene foi na te toe faatautaia lea lava mataupu. O lona uiga, e uma ona fai le talosaga mo le toe iloiloina, afai ae talia le talosaga ona toe tagofia lea e le Pesetene lea lava taualumaga. E talitonu le Komiti, e ono i ai ni aia feteenai (conflict of interest) ae lē gata i lea, e ono iai ni faalavelave le maalofia, pe gasegase foi le Peresetene, ona lē mafai ai lea ona faataunuuina e le Peresetene ona tiute. O le pogai lea e tatau ai ona i ai ni Peresetene Lagolago se toalua, e galulue faatasi ma le Peresetene, mo le tauaveina o le galuega, ina ia mautinoa ai e lē to’a le galuega, ma faatupulaia ai mataupu tu’ua.

Fautuaga 3

Fa’aiuga Tuufofoga o Mataupu.

Ia faatulafonoina le maua o se faaiuga tuufofoga a le Faamasinoga i totonu o le tolu (3) aso mai le aso na maea ai ana sailiiliga.

Faamatalaga/Auiliiliga

O se tasi lenei o vaega sa agai i ai le tele o faaseā o molimau na fa’aalia o latou finagalo i le Komiti. I le aotelega o ia manatu sa faaalia ai, mataupu sa fofogaina ma faia i ai suesuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ae o lo o tālia pea se faaiuga o lea mataupu. O le faatuai ona fofogaina se iuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i se mataupu, e ono masalomia ai le amiotonu o sea faaiuga.

O nisi o mataupu sa iloiloina ma sa molimauina ai e le Komiti le tele o molimau sa faaalia le atugaluga i le tuai tele ona tuuina mai o Faaiuga mai le aso na faaiuina ai le iloiloga. Na faailoa mai i le Komiti, e amata mai lava i le 12 masina, e o’o lava i le 30 tausaga sa faatalitali ai nai aiga ma le mafatia tele ma o lo o tālia ai pea nisi o faaiuga o a latou Faamasinoga. O le faatuai o le tuuina mai o faaiuga, e saofaga ai auala lē amiotonu ma faatino ai ni faiga faasolitulafono e aafia ai iuga o mataupu sa tagofia e le Faamasinoga. O le talitonuga, o se faaiuga e faatuai, o se faaiuga ua taofia ma lē amiotonu. (justice delayed is justice denied).

O le isi vaega taua e fesootai i lenei mataupu, o le pitolaau a le Ofisa o le Resitara o Faamasinoga o Fanua ma Suafa i le faatinoga o a latou tiute, i le lē sa’o ma le lē atoatoa o faamaumauga o suesuega i fesili ma tali i taimi o Faamasinoga. Ona o le lē atoatoa o faamaumauga a le Ofisa, e faigata ai i Faamasino ona vave maua se faaiuga tonu. E manatu le Komiti, e tatau ona ave le faataua a le Ofisa i le faaleleia o masini pueleo mo lea auaunaga taua mo Faamasino Samoa.

Sa faaalia e se tasi o molimau sa faaalia lona finagalo ma molimauina ai gasologa i le faatinoga o galuega i aso ua

mavae, lea sa i ai le Sui o le Ofisa o le Resitara e faamaumauina fetufaāa’iga a aamasino Samoa, ā o lē i faia la latou faaiuga. Peitai, ua avea le lē toe i ai o lea auaunaga mai le Ofisa, ua faigata ma faatuai ai le ona maua faaiuga. E telē le aoga o le toe fa’aauauina o lea auaunaga i le Faamasino Samoa, aemaise o le faamaumauina ma le tausia o soalaupulega a laulau a faamasino, ina ia vave ai ona maua faaiuga a aamasino Samoa.

Fautuaga 4

Faaiuga Tusitusia o Mataupu.

i. Ia faatulafonoina le maua o faaiuga tusitusia a le Faamasinoga i totonu o le fitu (7) aso, mai le aso na maea ai le suesuega o se mataupu. A lē mafai ona maua le faaiuga tusitusia i totonu o le fitu (7) aso, ia faamavae loa Faamasino sa o latou faatautaia lea mataupu.

ii. Ia faatulafonoina, ‘ia nā o faaiuga tusitusia e faaaogaina ma faatauaina e le Faamasinoga.

iii. Mo Faamasinoga ua uma ona faatautaia ae o lo o tālia pea iuga tusitusia ua tatau nei ona faia iuga tusitusia i totonu o le ono (6) masina mai le aso e pasia ai le Palemene lenei lipoti.

5Faamasinoga tau fanua – Nofoalii LC – 6676 (14/9/16) LC – 6676 P1 (LTC-7387)

Faamatalaga/Auiliiliga

Sa molimau mai i le Komiti se tasi o mataupu sa faatoai atu, ua silia ma le 30 tausaga o faatali le iuga tusitusia ma e o’o mai i le taimi nei e le o maua se nofo filemu ma se nofo fealofani, ona ua gaepu le vānonofo ai i totonu o le lotoifale faasuli o lea aiga, ona o se feeseeseaiga o mau e faasino i se fanua. Na māua e le Komiti, ua mae’a ona tuufofoga le iuga, ae o le faatamala o le Faamasino sa faatautaia lenei mataupu, ua ala ai ona lē mafai e le Ofisa o le Faamasinoga, ona faatinoina ma faamaonia lea iuga, ona e leai se faaiuga tusitusia. Ua lē maua ai se nofo lelei o lenei aiga ma o le itu e faanoanoa ai le Komiti, ona ua malaga le Faamasino na faatautaia lea mataupu i atunuu i fafo, ma ua matauina foi, o lo o fai ma malaga mai i Samoa nei lea Tamalii, ae e lē o i ai se galuega a le Faamasinoga ma le Ofisa e tulituliloaina ai galuega po o mataupu tu’ua tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ina ia faataunuuina i le atoatoa ona tiute e pei ona sa tauto ai.

O le isi itu matuiā i lenei lava mataupu, ona o le tele o taimi e o’o atu ai Itu Faamasinoga o lo o afaina mo ni faamaumauga o taualumaga o a latou mataupu, peitai, sa faailoa mai e le Ofisa o Faamasinoga ua leiloloa faila.

Sa molimauina foi e i ai nisi o Faamasino Samoa a tuua le galuega, ae e lē i faia lava ni faaiuga tusitusia i nisi o mataupu sa o latou tagofia. O le leai o ni faaiuga tusitusia, o le tele foi lea o le afaina o aiga, e le gata i le lē mafai ona faatinoina faaiuga e le Ofisa o Faamasinoga, ae e lē mafai ai foi ona maua se to’afilemu i totonu o aiga ma afioaga.

O se isi o molimau sa faaseā i le umi ona tālia o le faaiuga o la latou Faamasinoga Toe Iloilo na uma ona faatautaia e le Peresetene sa iai, a ua faamavae i le taimi nei. Ua silia ma le lima (5) tausaga o tālia pea le iuga ae toe valaauina e le Faamasinoga Maualuga ma toe faatautaia le talosaga toe iloilo (appeal) lava lea e tasi ma faaopoopo iai ma isi Itu Faamasinoga fou. O lona uiga ua faalua ona faia le Faamasinoga Toe Iloilo o le mataupu lava e tasi.

O le isi itu matuiā ma le ogaoga, o le faaaogaina e le Faamasinoga o se faaiuga tuufofoga i se isi nuu ae e lē i fa’aaogaina i le isi nu’u, ona o le mau a le Faamasinoga, e lē mafai ona faatauaina ma faaaogaina se faaiuga tuufofoga . 

6Mataupu tau fanua – Nofoalii (14/9/16) LC – 6676 P1 (LTC-7387). 7Mataupu tau suafa – Vaiala ma Moataa (22/7/2016) 8Mataupufanua/suafa – Nofoalii ma Lalomanu-LC – 10709- P1-P9. (molimau aso 20/9/16). 

Fautuaga 5

Faaiuga a le Faamasinoga Maualalo.

i. E lē tatau i le Faamasinoga o Uluai Suesuega ona lua ni faaiuga o se mataupu lava e tasi, ma e atagia ai le feteenai o faaiuga ma le lē ogatasi ma le tulafono. 

ii. Ia faatulafonoina le lē tatau ona toe suia e le Faamasinoga Maualalo o se faaiuga a le Faamasinoga o Talosaga Toe Iloilo.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na molimauina e le Komiti, se tasi o fanua faaleaganuu, sa faia i ai le iuga a le Faamasinoga Maualuga i le tausaga 1920, ma faamaonia ai le pule o le fanua. Na faasalalauina ma na faamalieina le tulafono i le 2011 mo le lisiina atu o lea fanua mo atinae tau pisinisi, i lalo o le maliega a le Minisita o Siosiomaga (Ministry for Natural Resources and Environment - MNRE). Peitai i le tausaga 2012, na toe suia ai le faaiuga e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i lē e pule i le fanua ma taofia ai loa le faatinoga o le lisi e oo mai i le taimi nei. O le atugaluga o ē sa molimau, ona ua uma ona fausiaina i luga o lea fanua lisi se pisinisi faletalimalo tele ma ua le mautonu ai lē e ona le pisinisi po o lea tonu le isi laasaga e tatau ona fai .

O le isi molimau na faailoa mai ai le fanua ma le igoa o lea fanua ua tausagā o nonofo ai ma tutupu ane ai foi ma a latou fanau, ma fanau a a latou fanau. O le mataupu e iai le iuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i le tausaga 2003, e faapea o i latou o ē na molimau mai, o suli moni e faasino tonu iai le pule o le fanua. Peitai, ina ua tuumalo lo latou tua’ā, na toe faaulu ai le talosaga (appeal) mo le mataupu lava lea i le fanua ma sui ai le faaiuga o e aiā i le fanua faatasi ai ma le sui o le igoa o le fanua Na taua’aoina foi e le Komiti se molimau tusitusia a se aiga i le Itumalo Faleata Sasae, sa talosagaina ai le Faamasinoga o Fanua ma Suafa mo se toe iloiloga o le latou mataupu. Ua manino i le molimau na tuuina mai, o le fanua o lo o finau ai, e lē o manino po o se fanua faale aganuu, po o se fanua umia saoloto. O lona uiga, e lē mafai ona faia e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa se poloaiga i lenei fanua ona o lo o tulai mai ai se faaletonu po o e le o mautinoa tonu le tulaga o iai, e tusa ai ma aiaiga o le Tulafono o Fanua ma Suafa 1981. Peitai, e tusa ai ma le molimau, o lenei fanua ua faamauina ai le pulefaamau a se tagata ese e lē o se matai o le afioaga e tusa ai ma tū ma aganuu mamalu a Samoa.

9Mataupu tau fanua – Return to Paradise Lefaga (30/7/16) LC-11472-P1.

10Mataupu tau fanua - Faleasiu (28/7/16)

11Mataupu tau fanua – Vaimoso (29/7/16) LC – 8487.

Na molimauina foi i le Komiti se mataupu tau suafa i le afioaga o Manase, ua maea ona faamaonia e le Famasinoga o Talosaga ma le Faamasinoga o Apili le suafa ma lona tulaga maota ma tuāmaota, peitai, ua toe faaulu ma talia foi e le Faamasinoga le isi talosaga e te’ena ai le Faamasinoga Apili e uiga i fanua ma tuamaota o le suafa lava lea e tasi.

Na maitauina foi e le Komiti se tasi o mataupu sa fofogaina e faatatau i suafa matai a se aiga, sa atagia ai le fete’enai o iuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O lenei mataupu e pei ona molimauina, o suli e faasino i le suafa matai o lea aiga, ua faamutaina e le Faamasinoga a latou piitaga. Peitai, na maua i famaumauga sa tauaaoina i le Komiti, ua maea ona faatino saofai (pepa saofai – No.27840 aso-27/4/1976), ma faasalalauina i le nusipepa o le Savali (aso 17/6/1976), maea taimi faatapulaaina mo talosaga, sa leai foi se faalavelave, ae tolu (3) tausaga mulimuli ane, ua toe soloia e le Faamasinoga suafa matai sa faatinoina saofai, ma muta ai le latou piitaga i le suafa ma eleele, o le latou faasinomaga. E manatu le molimau, ua solitulafono le faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ona e lē i auai le Itu Tagi 4 i taualumaga o le faamasinoga i le saili o suli faavae o le suafa, aepeitai ina ua tuuina mai le iuga o le faamasinoga toe iloilo, ua aafia lea Itu i le lio o suli faavae o le aiga potopoto. O le isi foi o mataupu sa fofogaina i le komiti e faatatau i se mataupu tau suafa matai, e pei ona sa faatinoina saofa’i, ae mulimuli ane ua taofia e le poloaiga a le Faamasinoga. Peitai, sa toe faatinoina nofo mulimuli ane ma faasalalauina i le Savali, ae le’i silafia e le itu na mānumalo pe na faamanuiaina lo latou Itu i le uluai Faamasinoga. O le talitonuga o le molimau po o le Itu Faamasino na mālo i le uluai suesuega o lenei mataupu, sa lē tatau ona toe faatinoina ni nofo ua soloia ma faaleaogaina e le iuga a le Faamasinoga.

O nisi o molimau sa tuuina mai ai i le Komiti kopi o iuga tusitusia a Faamasino, ma fesiligia ai le faamaoni o a latou tautoga sa fai, aua o lo o taua i le Vaega mulimuli o faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa faaupuga nei “o lenei faaiuga e matua tumau ma le mausali e famamalu iai le Malo, afai e solia e se tasi ona molía lea i le Tulafono mo le faasalaga”. E manatu le Komiti ua na o se faaupuga tu’ulafoai ona o le tele o molimau, e toe talepe lava e Faamasino a latou lava iuga.

Ua atagia i molimau e pei ona taua i luga, le ogaoga o a’afiaga o Faaiuga Tumau a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ae ua toe suia ma faia i ai isi iuga fou o le Faamasinoga.

12Mataupu tau suafa/fanua – Manase;

 13Mataupu tau suafa – Malaemalu Falealili.- (aso 13/9/16) LC-6153.

 14Mataupu tau suafa – Satuiatua (molimau aso 22/7/16)

ALC–5039 P4. 

15Mataupu tau fanua - Afega/Letogo.

Fautuaga 6

Tu’ua’iga o Faamasino Samoa;

i) Ia faia e le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga, se iuga i Faamasino e faamaonia e le Komisi, o lo o i ai ni tuuaiga i mataupu sa o latou faatautaia. 

ii) Fa’aaloaloga i taimi o asiasiga.

*Ia faamalosia le tapu o le toe taliaina e Faamasino Samoa o ni faaaloalo mai Itu Faamasinoga i taimi o asiasiga, pe afai e moomia le faataunuuina o se asiasiga.

iii) Ia faaogaina e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa faafanua faaonaponei (mapinfo mai le Matagaluega o Siosiomaga-MNRE), mo le faamautuina o tuaoi o fanua faaleaganuu, e faaitiitia ai le malaga so’o atu o Faamasino Samoa mo asiasiga i nu’u i tua.

Faamatalaga/Auiliiliga

E manatu le Komiti e ui i tu’uaiga e faasino i nisi o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e pei ona faaalia e nisi o molimau, ae e faaeteete foi le Komiti i le amiotonu o ia tuuaiga. Ui i lea, sa tuuavanoa le Komiti e fofogaina ai molimau i luga o a latou aiā tatau. Na saafi le Komiti e afifio mai alii ma tamaitai Faamasino e faaali ni o latou finagalo, peitai na mumusu, o le ā la le mea e tatau ona fai e le komiti?

Sa fofogaina molimau a le atunuu lautele ma folasia ai le tele o tuuaiga e faasaga i le lē faamaoni o nisi o Faamasino i le faatinoina o a latou suesuega ma faaiuga i nisi o mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa .

O nisi o finagalo faaalia e faatatau i tuuaiga o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e aofia ai:-

• Lē mulimulitaia aiaiga o le Tulafono e fua agai i ai Faaiuga a le Faamasinoga, ma e tatau ona faia se sailiga mautu ina ia mautinoa pe na iai ni Faaiuga ua maea ona faamauina i se mataupu o lo o tagofia;

• Fete’enai iuga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma fa’afanua o lo o faamauina i le Resitara o Fanua a le Malo i lalo o le Matagaluega o Punaoa Faalenatura & Siosiomaga (MNRE) e fua agai iai a latou iloiloga ma suesuega;

16Mataupu tau fanua/suafa – Lalomanu – (20/9/16) LC- LC-10709 P1 – P9.

17Mataupu tau suafa matai – Falefa LC -10739, LC-8290 & LC-2774 P14 – (27/716 ;

18Mataupu tau fanua (Faletalimalo Return to Paradise – Lefaga) LC-11472

• Lē malamalama o nisi o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i vaega taua o le aganuu, ona e lē o ni matai tausi nuu. Moomia ona faataoto ni faiga faavae e faamauina aloaia ai Tu ma Aganuu a Samoa, aemaise, o agaifanua o afioaga e avea ma le isi taiala, mo le filifilia o se Faamasino;

• E i ai le Faamasino na faamuta auaunaga mai tofiga sa iai i Matagaluega a le Malo, ona o le solia o aiaiga o Tulafono Laiti o Amioga Pulea (breach of the PSC Code of Conduct). Sa tatau ona iloilo lelei e le Komisi o Galuega o Faamasinoga. O le mataupu lenei ua maea ona tusi atu ai se tasi o molimau i le Faamasinoga.

• E tatau ona i ai ni Taiala mo le iloiloina o Galuega Faatino (performance measure indicators) e fua agai iai tulaga ausia o galuega a lea Faamasino ma lea Faamasino. O iina foi e mafai ai ona faavae ai faaiuga mo le toe filifilia.

• O se tasi o mataupu e faasaga i faaiuga lē amiotonu, e ese le suafa matai na suesueina, ae maua mai le iuga, ua ese le suafa matai ua faamaonia .

Na molimauina foi i le Komiti se mataupu tau fanua na tālia le talosaga mo le suesueina o lea mataupu. Na valaau ma fofogaina lenei mataupu i luma o le faamasinoga, peitai e lē i faatinoina se suesuega a le faamasinoga ona ua saunoa le Sui Peresetene na ta’ita’iina le laulau a faamasino i lea aso, “ua faaleaogaina le talosaga”. O le faaseā a le molimau, aisea ua lē faatinoina ai se suesuega e tusa ai ma taualumaga masani a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, e pei ona aiaia i lalo o le Tulafono o Fanua ma Suafa.

O asiasiga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i nuu ma alalafaga e auga tonu i ai mataupu tau fanua. O le sini ma le faamoemoe o asiasiga, e mo le vaaia ma faamautuina vaega o fanua faaleaganuu i tuao’i o fanua e faasino i se suafa matai e pulea ia eleele. Na maitauina e le Komiti, e i ai nisi o Itu Faamasino ua fa’aaoga lenei avanoa e faatino ai tulaga lē talafeagai e tusa ai ma aiaiga faaletulafono, e pei o le faatinoina o fa’aaloaloga e pei o taumafa, seleni ma palapala-malo. Ona o nei faiga lē talafeagai, ua manatu ai le Komiti, ua lē tatau ai ona toe fatino ia tulaga, ona e fa’aoloataua ai Faamasino i le faatinoga o a latou faaiuga amiotonu. E le gata i lea, ae e manatu foi le Komiti i nisi o faafitauli e ono tulai mai, ona ua lē mafai e nisi o Faamasino Samoa ona faataunuu se asiasiga ona o le lē lava o le malosi e savalia ai se fanua aemaise pe afai o se fanua o lo o suesueina, e mamao i uta ma gaoā le auala e sopolia.

19Molimau - Lē sa avea ma Sui Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa – (4/8/16),

20Molimau (Afega)– aso 28/7/16. 

21Mataupu tau fanua – Falevao (aso 14/10/16) LC-3059. 

22Molimau mataupu tau fanua Falevao - aso (14/10/16) LC-3506

I le faatinoina o lea manaoga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ua tatau nei loa ona fa’aaoga faiga faatekonolosi faaonapo nei, e māta’itu ma silasila ai Faamasino Samoa i tuao’i o fanua faaleaganuu, e aunoa ma le toe malaga atu i tua i tuāmaota ma tuālaoa o nuu ma alalafaga. O le faaaogaina e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa o faafanua faatekonolosi (Google map), o le a galulue faipaaga ai ma le Matagaluega o Punaoa Faanatura ma le Siosiomaga, mo le faaaogaina o faafanua nei, ae totogi atu e Itu faamasino tupe i le Matagaluega o Faamasinoga mo le fa’aaogaina o lenei auaunaga taua.

Fautuaga 7

Taiala mo Galuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Ia faatulafonoina Taiala o Taualumaga (Procedures and Guidelines) e māioio lelei ai le faafoeina o galuega a le FFS, ma ia faamalosia ai le mulimulitaia o nei taiala.

Faamatalaga/Auiliiliga

O se tasi lenei o vaega sa iloga ona afea i finagalo fa’aalia a molimau, o le faaitu’au o fesili a Faamasino, e ala i le lē tutusa o fesili o suesuega. E le gata i lea, ae na molimauina foi e nisi le faailoga-tagata ma le lē mafaufau o fesili e fesiligia ai Itu Faamasinoga, pe a taitai i se Itu Faamasinoga se Tamaitai, po o se tagata taualoa e iloga sona tulaga i le atunuu. O nisi o fesili, ua pei o se suesueina o se moliaga tau soligatulafono, e atagia ai le lē sauni, ma le lē mafaufau o nisi o Faamasino i le taimi o suesuega.

Sa fesiligia foi e nisi o molimau galuega sa toe iloiloina ai Taiala ma Tulafono Faatonutonu a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa (Rules & Procedures LTC), lea sa faatalanoaina i se semina sa faatautaia e le Faamasinoga. Peitai, e o’o mai i le taimi nei, e lē i faalauiloaina lea galuega tele sa tuufaatasia e nisi o Faamasino ma Loia.

Na tauaaoina i le Komiti le Tusi Taiala mo le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma matauina ai le telē o le taimi sa tau tuufaatasia ai nei taiala. Peitai, na faamaonia e ala i molimau a le Ofisa o Faamasinoga, e lē o fa’aaogaina ma mulimulita’ia e Faamasino Samoa nei taiala, ma e atagia lea, i le eseese o a latou faaiuga i se mataupu e tasi.

O nisi o manatu faaalia, faatasi ai ma le tuualalo a nisi o le atunuu sa fofogaina:- • Tatau ona i ai ni taiala o fesili mo suesuega a le Faamasinoga;

23Molimau Sosaiete a Loia – (aso 25/7/16) 

24Molimau – Lefaga – (aso 307/16).

• Ia molía faaletulafono se tasi e aveesea faamaumauga o fesili ma tali i taimi o le faamasinoga;

• E lē o maioioi lelei taiala ma nisi o faiga faavae o taoto ai malosiaga faaletulafono a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ona o lo o feteenai ma isi Tulafono a le Malo i tulaga tau fanua.

• E tatau ona fai ni aoaoga faaauau (refreshing sessions) e faamanatu ai pea i Faamasino Samoa taiala e tatau ona mulimulitaia i le faatinoga o a latou auaunaga.

Fautuaga 8

Taimi Faatapulaaina o Mataupu Tolopō.

Ia faatulafonoina le tāmau o le taimi faatapulaaina e tolopoina ai taualumaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ia lē sili atu i le (6) masina mai le aso e tolopoina ai se mataupu.

Faamatalaga/Auiliiliga

O le tasi lenei o sini autu o le taiala sa faatinoina ai sailiiliga a le Komiti e faasino i taualumaga manino e faagasolo ai mataupu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, aemaise o le sailia o se auala e faaitiitia ai mataupu tolopo. I le gasologa o Iloiloga a le Komiti o molimau sa autovaa atu, sa faaalia ai nisi o mafuaaga e pei ona lisiina atu:-

* Lē avanoa o Taitai o Itu Faamasino; 

* Gasegase o Taitai o Itu Faamasino; 

* Itu Faamasino fou; 

* Aia feteenai a Faamasino(conflict of interest); 

* lē atoatoa suesuega ma sailiiliga a le ofisa o le Resitara i mataupu a aiga ua maea ona faia iai Iuga a le Faamasino o Fanua ma Suafa, ae ua toe talia e le Ofisa o le Resitara le faauluina o ni talosaga fou.

i. E tatau ona matuā faamaioio lelei taimi e faataunuu ai faamasinoga ma ia faasalalau lelei tu’utu’uga ma aiaiga e mafai ai ona tolopo se faamasinoga, ina ia faaitiitia ai tupe maimau a Itu Faamasino ma le atunuu i le autovaa atu i le aso ua atofaina, ae toe tolopo;

ii. O nisi o mafuaaga ta’atele e tolopo ai Faamasinoga, ona o le lē auai o se taitai o se Itu Faamasino. E talitonu le Komiti, e tatau ona sili atu na i lō le toatasi le taitai o se Itu Faamasino, ina ia fa’aauau ai pea taualumaga o Faamasinoga i aso ua atofaina e aunoa ma le toe tolopoina ona o le mafuaaga ua taua.

25Mataupu tau fanua – Letogo (20/7/16) LC -5727 P2. 

26Mataupu tau fanua – Tanugamanono (21/7/16) LC- 1276 P1 – P4

Fautuaga 9

Tupe Totogi mo Mataupu Tolopo.

Ia aiaia faaletulafono le totogiina mai o se tupe talafeagai e se itu o lo o talosagaina le tolopoina o se mataupu, agai i le Faamasinoga ma isi itu Faamasino.

Faamatalaga/Auiliiliga

O le mea ua mautinoa, e lē taugofie le masi’i ma le autovaa atu o aiga E taugatā tele le autovaa mai o le atunuu i se Faamasinoga ae toe tolopo mo e o malaga mai Savaii ma nuu i tua aemaise o e malaga mai atunuu i fafo. E manatu le Komiti, e tatau ona totogi mo Itu Faamasino uma se tupe talafeagai e le itu Faamasino o lo o talosaga mo le tolopoina, e ese mai ai ma le totogi o le Ofisa o Faamasinoga. O le fuafuaina o le tau faae’e atu talafeagai, e faatinoina e le Faamasinoga.

Fautuaga 10

Fete’enaiga o aiā a FS. (Judges conflict of interest).

Ia faatulafonoina le mautinoa o ni feteenaiga o aia (conflict of interest) o Faamasino ua tofia i se mataupu, i totonu o le fitu (7) aso, mai le aso na faamutaina ai le tuuina atu o tala tusia. E tatau ona vave faailoa atu lenei tulaga, a’o le’i o’o i le aso e fofogaina ai lea mataupu. O lenei faiga e manatu le Komiti e foia ai le tolopoina faale-tatau o taualumaga o le Faamasinoga ona o aia feteenai.

Faamatalaga/Auiliiliga

Sa matauina e le Komiti e ala i Molimau, le tele o Faamasinoga tolopō ona o mafuaaga e le gata i aia feteenai o Faamasino Samoa, ae faapea foi ona o nisi o le atunuu o lo o aumau i atunuu i fafo. Ua molimauina foi e nisi, o le tolopo so o o nisi o mataupu ua faaletonu ai ma le faagosologa o iloiloga ona o le tuai ona tuuina atu Tala tusia i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ua molimauina foi, o le tele o tala tusia fa’atoā tuuina atu i le aso e faataunuuina ai le faamasinoga, ma ua lē avanoa ai le Faamasinoga o Fanua ma Suafa mo se sailiiliga.

27Molimau aso (19/7/16)- MP -Falealili Sisifo.

Ona o le taua tele o mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa, e tatau ai ona lava le taimi e faitau ma sailiili ai Faamasinoga o Fanua ma Suafa i tala tusia a’o le i o’o i le aso o le Faamasinoga. E talitonu le Komiti, mo le foia o lenei faafitauli, ia aiaia faaletulafono lē itiiti ifo i le 14 aso, mai le aso e faia ai le Faamasinoga, e ao ona taulimaina ai e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa tala tusi o se mataupu.

Fautuaga 11

Faailoaina o Feteenaiga o aiā.

E tatau ona faailoa tulaga o “feteenaiga o aia’ a Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ia nā o faiā ma itu nei:-

 (i) Toalua faaipoipo (taimi nei, ma Lē sa faatasia muamua); 

(ii) Mātua; 

(iii) Uso ma Tuafafine (taufeagai ma uso ma tuafafine fai); 

(iv) Tausoga Muamua;

(v) aiga faale Tulafono (in laws); 

(vi) paaga faale galuega po o faapisinisi; 

(vii) po’o se isi lava mafuaaga e faamaonia e le Peresitene.

E talitonu le Komiti e tatau i Faamasino ona faataua a latou tautoga sa filifilia ai i latou e faia faaiuga tonu, i le faamaoni ma ia tusa ai ma le tulafono.

Faamatalaga/Auiliiliga

E tatau i le Faamasino ona faia se tali tusitusia pe afai na te teena se talosaga e tete’e ai Itu Faamasinoga i le auai o le Faamasino, ona o aiā fete’enai. Ia avea lea tautinoga o se vaega o le faaiuga o le ā suesueina;

Sa molimauina e le Komiti e tauala i molimau le tele ma le ogaoga o aia feteenai;

* O le silafia e Itu Faamasinoga, o aiā feteenai a Faamasino; 

*Lē silafia e Faamasino o a latou aia feteenai ae le faailoaina; 

* Mautinoa mulimuli ane e Itu Faamasino piitaga a Faamasino ae ua maea le Faamasinoga

E talitonu le Komiti o le tele o nei tu’uaiga, e tatau ona faailoa ma faia i ai le faaiuga, pe tatau ona faase’e ese Faamasino e i ai o latou aiā feteenai, a o lē i amatalia taualumaga o le Faamasinoga. Peitai e tusa ai ma se tasi o molimau sa fofogaina lana mataupu, sa silafia lelei lava e le Faamasino sa faatautaia le latou mataupu, ae e lē i faailoaina atu lona aia feteenai i lea mataupu. E manatu le Komiti, mo le foia o le toe tulai mai o lenei faafitauli, e tatau lava ona aiaia faaletulafono sootaga o Faamasino Samoa ma Itu Faamasino, a o lē i fofogaina se mataupu i luma o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

28Molimau mataupu tau fanua – Faleula – (aso - 17/9/16).

Fautuaga 12

Piitaga o Faamasino i Mataupu sa i luma o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ia taofia uma Faamasino i le tauaveina, ma le taitaiina o ni Itu Faamasino a o avea i latou ma Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na molimauina e le Komiti e tauala i molimau, aafiaga a se tasi sa avea ma Sui Peresetene i se mataupu tau suafa matai i se tasi o afioaga. O lenei mataupu, sa molimauina ai le toe suia o se faaiuga o le Faamasinoga Toe Iloilo (Appeal). Ua maea ona taoto le iuga o le faamasinoga toe iloilo i lenei mataupu, ae ua toe talia le faauluina o se talosaga fou, ma toe fa’aaoga ai suafa matai na soloia i le faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O lenei mataupu ua aafia ai le aiga potopoto aemaise foi o le lotoifale o le afioaga ona ua aafia faavae o le nuu.

E tusa ai ma molimau sa tuuina mai i le komiti, sa faatinoina nofo ma toe taofia i le pule a le Faamasinoga. Peitai, ua toe faatinoina nofo mulimuli ane ma faasalalau, ae le’i silafia e le itu na malō i le Faamasinoga. O le talitonuga o le itu Faamasino sa faamanuiaina lo latou Itu i le Faamasinoga, e lē tatau ona toe faatinoina nofo ua soloia ma faaleaogaina e se iuga a le Faamasinoga.

Fautuaga 13

Komisi ma le Komiti Faapitoa a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa

i) Sui Auai o le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga ina ia na o le tolu (3) ni ona sui e aofia ai: Faamasino Sili, Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma le Taitaifono – Komisi o Tagata Faigaluega a le Malo.

ii) Komiti Faapitoa i Mataupu Tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ia faavaeina se Komiti Faapitoa mo Mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma e latou te lipoti atu i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma o a latou tiute e aofia ai:-

* Faatautaia iloiloga o Faatinoga o Galuega a Faamasino (performance review);

* Talia ma iloiloina ni faaseā mai le mamalu o le atunuu i mataupu e fesootai iai;

* Tuuina atu le auaunaga lagolago tau Pulega mo le Komisi (JSC);

* Faasalalau ma iloilo tusi talosaga mo e e fia galulue faa-faamasino, ma tuuina atu se fautuaga i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

* Nisi matafaioi e faatonuina e le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga.

* Sui o lenei Komiti e aofia ai, Loia Sili (Taitaifono), Ofisa Sili o Pulega Matagaluega o Faamasinoga, Sui o le Atunuu (Sui o le Minisita), Sui o Ekalesia Soofaatasi a Samoa, ma le Peresitene o le Sosaiete a Loia.

29Molimau mataupu tau suafa/fanua – Lalomanu (LC-5333 i ona Vaega uma).

30Mataupu tau suafa matai – Falefa LC-10739, LC-8290 & LC-2774 P14 – (27/716)

Fautuaga 14

a] Faafaigaluegaina o Faamasino. O le faiga fou mo le faafaigaluegaina o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e tatau ona faia i lalo o aiaiga nei:-

i) O i latou uma e fia galue faafaamasino e tatau ona tusi talosaga (written application);

ii) O se tagatanuu o Samoa; iii) O se matai ua faamaonia faaletulafono ua tolu tausaga

ma o lo o faatinoina sana monotaga e lē i lalo ifo ma le tolu (3) tausaga, ma o lo o fainuu i le afioaga e matai ai, faatasi ai ma le aumau i Samoa mo le lē itiiti ifo i le tolu (3) tausaga;

iv) Ia lē sili atu i le 10 tausaga e faafaigaluegaina ai se Faamasino Samoa, ma ia iloiloina e le Komisi le toe fa’aauauina i le tai lua (2) tausaga, seia aulia le 60 tausaga. Ae peitai, afai e silafia e le Peresetene e agavaa pea se FS mo le galuega, ona faia lea i le faitalia a le Peresetene (President’s discretion), ae lē sili atu ma le 65 tausaga le matua o le soifua. 

v) E tatau ona lē i lalo ifo o le 50 tausaga le matua i le taimi e tofia ai ma Faamasino Samoa; 

vi) O le toe iloiloina e pei ona taua i luga, e faatautaia lea e le Komiti Lagolago Faapitoa a le Faamasinoga o Fanua ma

Suafa, lea e taitaifono ai le Loia Sili. 

vii) Ia tapā se lipoti a le Komisi o le Aufaigaluega a le Malo mo i latou uma e talosaga atu mo avanoa Faamasino, mo i latou sa galulue i le Malo, faapena foi se lipoti mai le galuega sa galue ai i latou e lē i faigaluega i le Malo;

viii) Ia i ai se tomai po o se Tusi pasi Faamaonia (e.g USP - Certificate in Law) i le itu tau Tulafono mo ē e fia avea ma Faamasino Samoa i le lumanai.

ix) Ia i ai ni foma’i e filifilia mai e le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga, e latou te suesueina le soifua maloloina lelei o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, a’o le’i faafaigaluegaina, po’o le toe tofia pea mo le faaauauina ina ua maea ni iloiloga o le faatinoga o galuega (performance review).

x) Ia tauaaoina se kopi a le Pulega e ala i le Minisita i le faaiuga o le iloiloga sa faatinoina e le Komiti mo lona silafia.

e] Totogi o Faamasino Samoa. Ia faatulaga totogi ma faamanuiaga talafeagai mo Faamasino Samoa, ina ia ogatasi ma le agavaa, ma ia atagia ai le taua o measina a le atunuu o lo o tagofia e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

 

Faamatalaga/Auiliiliga(Fautuaga 13 – 14)

O le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga (Judicial Service Commission (JSC) o lo o faatuina i lalo o Mataupu 72 o le Faavae. Peitai, ona e le’i lagolagoina e le Faamasino Sili galuega a le Komiti Suesue, sa lē i mafai ai foi ona māua e le Komiti sona finagalo, po o faatinoina tiute a le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga e pei ona aiaia i lalo o le Faavae.

E lē mafai ona nofoa’i le Palemene, ae o lo o sulu solo le mamalu o le atunuu mo se fesoasoani i le Taitai o le Malo ma isi, e aunoa ma se galuega o faia i ai, ona o mataupu tau Faamasinoga po o se isi lava itutino faa-Faamasinoga. O le ala lea o le tulai o le Palemene, e aofia uma ai Sui o le atunuu ua filifilia e talanoaina ma soalaupule mataupu mo se auala e maua ai se toomaga a le atunuu. Afai ua le faatinoina e le Itutino o le Faamasinoga lana matafaioi ma lana pitolaau, ua aga’i le Palemene e faailoa nei atugaluga ma faitioga e tauala atu i lenei Komiti ua tuuina atu i ai le malosiaga faa-Palemene e faatinoina ai ana sailiiliga.

Sa silasila totoa le Komiti pe o mafai e le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga ona faatinoina ona tiute e pei ona tofia ai i lalo o le Faavae, faatasi ai ma nisi galuega faaopoopo e pei ona taua i lenei lipoti. E lē gata i lea, sa i ai foi le atugaluga o le Komiti, i Sui Auai o le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga, pe o talafegai ona tumau pea Sui o i ai nei, pe ua talafeagai le toe iloiloina Sui Auai a le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga, ma fautuaina loa se suiga. O le isi tulaga, e manatu le Komiti, ua talafeagai le i ai o se Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga mo le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e faauluulu i le Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O le taimi nei, e lē o iai se leo o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i totonu o le fono a le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga ma ua alagatatau ai le faia o se suiga.

Na molimauina atugaluga o nisi o le mamalu o le atunuu, i le iai o le Sui o le Minisita i totonu o le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga. Sa i ai foi atugaluga e faapea, e tatau ona tofia e leMinisitasetasieaveamaonaSui,peafaielēoiainionaaiā fete’enai i taualumaga o galuega a le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga. E le gata i lea, e tatau ona i ai se agavaa talafeagai a le Sui o le Minisita e avea ai ma sui o le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga.

O isi o atugaluga e faasaga i nisi o Faamasino Samoa e lē o atoatoa tulaga tau le soifua maloloina lelei, e faatinoina ai le galuega, ma e atagia lea i fesili sa o latou fesiligia ai Itu Faamasinoga i le lē talafeagai o fesili ma le mataupu o lo o suesueina. Ua matua le soifua o nisi o Faamasino Samoa, ma na molimauina ai le faaletonu o fofoga (logonoa) ua le atoatoa ai le faalogo, ma e avea ma ala e fa’aumiumi ai suesuega o se mataupu e tasi. O le mafuaaga lea ua manatu ai nisi o molimau, e tatau ai ona tapā se lipoti a se Fomai e faamautuina ai le fa’aauauina po o le faamutaina o se auaunaga a se Faamasino Samoa.

31Mataupu 72 - Faavae o le Malo Tutoatasi o Samoa.

Sa silasila foi le Komiti i le tulaga o le lē lelei ona faatinoina o iloiloga a i latou e tusi talosaga mo avanoa faa-Faamasino. E le gata i lea, o le tele o molimau sa fofogaina le lē agavaa o nisi o lo o tauaveina tofi Faamasino e ala lea i le faatinoina o o latou tiute. O nisi na molimauina e ala i a latou mataupu faa-Faamasinoga le leai o se tomai i tu ma aga faasamoa ma lona faatinoina ona o nisi o Faamasino e le o faia ni tautua i nuu. Na molimauina foi i le Komiti, e le o iai ni aiaiga ma ni taiala mautu mo le faafaigaluegaina o Faamasino, o le ala lea ua faia ai e le Komiti fautuaga mo aiaiga o le faafaigaluegaina o Faamasino Samoa.

O le ala lea na a’e ai se manatu i le Komiti, e tatau ona faatuina se Komiti e lagolago i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga, mo le faamautuina o iloiloga e lē gata i le faafaigluegaina, a’o le iloiloina foi o faaseā a le mamalu o le atunuu a’o le’i tuuina atu se fautuaga i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga. O le Komiti lea e gafa ma le iloiloina o tusi talosaga mo e fia avea ma Faamasino Samoa, iloilo le faatinoina o faiga o galuega a Faamasino Samoa mo le toe tofia, e faaauau ma nisi tulaga e moomia ona vaai iai, ma tauaaoina se lipoti ma se fautuaga i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga.

Sa silasila foi le Komiti i le auai o le Loia Sili o se sui o le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga, pe ua tatau ona faasee ese mai. Na lagolagoina le manatu o le faasee ese mai o le Loia Sili e tauave tulaga o le Taitaifono o le Komiti Lagolago i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga. O le taulimaina ma le suesueina o faitioga mai le atunuu, o le tasi lea o tiute taua o lenei Komiti, ma tuuina atu ai fautuaga i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga.

Fautuaga 15

Malosiaga Faaopoopo o le Peresetene.

Ia tu’uina i le Peresetene le malosiaga faaopoopo, e na te toe iloiloina ai ni faaiuga ua faaletonu (errors and omissions) pe a talosagaina.

Faamatalaga/Auiliiliga

O le tóatele o le atunuu sa molimau i le Komiti, o lo o iai atugaluga ma faanoanoaga i faaiuga ua uma ona faia i a latou Faamasinoga. E pei ona molimauina, o faaiuga e atagia ai le lē tonu ma le lē amiotonu o le Faamasinoga na faia. O Faamasino e iai o latou aiā feteenai ma mataupu ae lē i faalauiloa ma aveese mai o latou tagata mai le iloiloga, faatasi ai ma le lē mae’a lelei ona suesue i itu uma o le mataupu na tagofia.

O ia tulaga, ua alagatatau ai ona faia se fofō po o se toe iloiloga i mataupu nei. Sa faaeteete le Komiti, ona o soo se Faamasinoga ua uma ona faia se iuga, e le tatau ona toe tagofia ma suia. Afai e tausisi pea i le talitonuga lea, o lona uiga, ua le faia le amiotonu e tatau ona faia. Sa silasila foi le Komiti i nisi o Faamasinoga e pei o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i atunuu lata mai e pei o Niu Sila ma sa matauina ai, i lalo o le Faamasinoga o Fanua tau Maori, o lo o iai le malosiaga i le Faamasino Sili (Maori Court Chief Judge) o lea Faamasinoga, e toe iloilo ai ma faasa’o ai ni faaletonu i le faiga o le faaiuga, pe a talosagaina. O se faiga faapea na silasila i ai le Komiti, mo se fofō, e le gata i ni mataupu e ono faaletonu i le lumanai, a o mataupu ua uma ona faatinoina ma fai iai faaiuga.

Fautuaga 16

Toe Iloiloga a le Faamasinoga (Judicial Review).

Ia faatumauina pea le Toe Iloiloga a le Faamasinoga (Judicial Review) e le Faamasinoga Maualuga (Supreme Court), mo le mata’ituina o aiā faale faavae o tagatanuu a Samoa.

Faamatalaga/Auiliiliga

O se tasi lenei o mataupu na iloga ona fefulia’i faalaau mamafa i se finagalo o le komiti pe ua talafeagai ona faaauauina pea taualumaga toe iloilo (judicial review) a le Faamasinoga i se mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa, pe faamutaina loa. Ua maitauina e le Komiti e tusa ai ma molimau sa fofogaina, e lē aloaia e le Faamasinoga o Talosaga i lalo o le Tulafono o Faamasinoga o Fanua ma Suafa le toe iloiloina o se mataupu, pe toe maua se avanoa e toe tuuina atu ai se mataupu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e faatino se suesuega fou i sea mataupu.

I le suesuega a le Komiti na atagia ai o le faaaogaina e le Famasinoga o le Toe Iloiloga a le Faamasinoga (Judicial Review) o faaiuga a le Faamasinoga o lo o aafia ai aiā faale faavae o tagata o le atunuu (constitutional rights). E tusa ai ma suesuega o le faiga lea o loo faaaoga e isi atunuu e toe iloiloina ai e le Faamsinoga faaiuga a le Pulega (Executive Decisions) ae lē o le toe iloiloina e le Faamasinoga o a latou lava faaiuga. E manatu ai le Komiti, o lea faiga e lē o se faiga tatau ma e lē tatau ona toe fa’aauauina.

O le mea moni, e tusa ai ma ni manatu faaalia o nisi o alii ma tamaitai loia, e leai se mataupu Toe Iloiloga a le Faamasinoga na faamanuiaina mai mataupu uma na tuuina atu mo lea faamoemoe. O le fesili, aiseā e le’i faamanuiaina ai? O le tali, ona e lē talafeagai ona toe faia sea toe iloiloga e le Faamasinoga lava ia. O lona uiga, e i ai nisi o le atunuu ua faaalu tupe tele, faatasi ai ma le faamaimau o taimi o le Faamasinoga ma alu ai tupe a le Malo, ae leai se taunuuga lelei. O le isi mafatiaga, ona o lea faiga e ono faatupuina ai se faamoemoe sese, (false hopes) mo se iloiloga e silafia e

Loia, e le mafai ona toe suia iuga. O se manatu faivavale a le Komiti, e tatau ona toe faafoi uma tupe a i latou ua fa’aalu le aoga i sea auala ma faiga le talafeagai. Na faatinoina lenei ilioiloga i se tasi o matupu na molimauina i le Komiti, ma e ui lava i le tele o faafitauli faaletulafono sa aafia i le Faaiuga, ae na saunoa le Faamasino o le Faamasinoga Maualauga sa faatautaia lea mataupu, “tatou ō sesē ia faapea”. Sa afea foi i finagalo faaalia a le Komiti ni auala e ono maua ai se toomaga a le atunuu lautele e tauala i avanoa mo le toe iloiloina o mataupu ua maea ona tagofia e le Faamasinoga o Talosaga (Court of Appeal). O le ala lea sa manatu ai le Komiti, ina ia faaopoopoina se isi malosiaga po o le pule faitalia (discretion) i le Peresetene, e toe iloilo ai se faaiuga, pe a talosagaina e i latou e fitoitonu i ai ia mataupu. O lea avanoa, e mafai ai ona toe iloilo ma suesue ni vaega na faaletonu, pe na lape ai se faaiuga (errors and omissions). O lea manatu, e mautinoa ai le lē taotaomia ma lē falepuipuia ai le saolotoga o le tagata Samoa, e sailia ai le amiotonu ma se toomaga i se mataupu ua aafia ai a latou aiā tatau faa-suli. E taofi le Komiti ua talafeagai lea manatu ma faiga o lo o limataitaiina ai le puleaina o eleele ma fanua a tagata Maori, e pei ona aiaia i le latou Tulafono Faalotoifale i Niu Sila (Maori Land Court Act 1993). I le aotelega o se manatu o le Komiti i lenei tulaga, ua fautuaina le Malo, ua tatau nei ona tutoatasi le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ae tumau pea le tasi o le Pulega ma lana aufaigaluega e tuuina atu le auaunaga e pei ona i ai i le taimi nei.

32Mataupu tau fanua (Faleula) – aso (19/7/16)

Fautuaga 17

Soalaupulega (Mediation).

i) Ia toe faatulaga taiala o soalaupulega (mediation guidelines) ma ia tofia ma aoaoina i latou i le tomai ma le agavaa, mo le faatinoina o ia soalaupulega i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

ii) Ia faataunuuina soalaupulega i le aso e valaau ai le Faamasinoga;

iii) Afai ae iai se maliega mai le soalaupulega, ona faamauina lea ma sainia lea maliega e avea ma iuga a le Faamasinoga.

Faamatalaga/Auiliiliga

O le faatautaia o Faatalanoaga i ni fe’ese’eseaiga i le va o ni Itu Faamasinoga sa faavaeina i le Teuteuga o le Tulafono o Fanua ma Suafa 2012. O le auga tonu o lenei faamoemoe e tusa ai ma le molimau a le Matagaluega o Faamasinoga, e soalaupule ma teuteu ai ni fe’ese’eseaiga e aunoa ma le tuuina atu o sea mataupu mo iloiloga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

O lenei faamoemoe e lagolagoina e le Komiti e tusa ai ma le sini sa faavaeina ai. Peitai e manatu nisi o le atunuu, e lē o atoatoa lona faatinoina i auala e faamalieina ai nisi o mataupu sa tagofia e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Sa faaalia foi se manatu e faapea, e lē tatau i le Ofisa o le Resitara o Faamasinoga ona faatinoina ni soalaupulega, ona o Sui o le ofisa o le resitara lea e faatoai atu iai mataupu, ma tuuina atu le fautuaga mo le tapenaina o Talosaga mo le resitaraina. O lona uiga, e lē talafeagai le avea o se sui o le ofisa o le resitara sa ona fautuaina le faauluina o le talosaga, ae toe avea le tagata lava lea e tasi, o le a ta’iulu o le soalaupulega (conflict of interest being a facilitator and a mediator).

O nisi o finagalo fa’aalia sa molimauina e nisi o le atunuu e aofia ai :-

• E ao i le Ofisa o le Resitara ma le Faamasinoga ona tagai i se auala e faatino ai lenei faamoemoe, ona o nisi o mataupu e soalupule, e faama’imau taimi, ae e i’u lava i le faaulu o Talosaga ma tuuina atu lea mataupu mo suesuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

33Molimau Sosaiete a Loia – (aso 25/7/16).

• E i ai se manaoga ina ia faatulafonoina le mafai ona faatautaia o soalaupulega i lalo o le faatonuga a le Faamasinoga, pe a vala’au le Faamasinoga e pei ona faia i le Faamasinoga o Solitulafono.

• Na molimauina, e lē o usitaia ma mulimulitaia e nisi o Itu Faamasino le faatinoina o soalaupulega, e manatu ai le Komiti, ua tatau ona mataitu se isi faiga, ina ia usitaia uma ai e Itu Faamasino le faataunuuina o lea faamoemoe. I le Faamasinoga o Solitulafono, e faatautaia soalaupulega pe a uma ona valaau muamua le Faamasinoga, ma o le ala lea e usitaia ai e Itu Faamasino le faatautaia o soalaupulega.

E i ai le manatu o le Komiti, e lē tatau ona tolopoina se mataupu tau faamasinoga ona o se soalaupulega e lē i faatinoina, aua a faaulu loa talosaga ma faatulaga taimi e iloilo ai se mataupu, ua te’a le taimi o soalaupulega. Ia saunia lipoti ma iuga ma maliega o lo o faamaumau e le Ofisa o le Resitara o Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma tuuina atu i Itu Faamasinoga uma le taimi e soalaupule ai se mataupu. E talitonu le Komiti, o le a le pine ona maua ni faaleleiga ma lē taunuu ai nisi mataupu i le faamasinoga. O le a lē masalomia ai foi le Au faigaluega i lo latou lipoti atu na o faamaumauga e lilifa i se itu o lo o fia fesoasoani i ai.

Fautuaga 18

Tala Tusia.

Ia faatulafonoina le tuuina atu o tala tusia uma e le itiiti ifo i le sefulu ma le fa (14) aso, a’o lumana’i ai le aso e amataina ai se faamasinoga. E tatau ona faamau faailogaina (stamp)mafaailoaleaso(date)nataua’aoinaaieleOfisa o le Faamasinoga ia tala tusia. Ia i ai ni aiaiga faaletulafono mo le malupuipuia o tala tusia, faatasi ai ma le lē toe taliaina o le tuuina atu faanatinati o tala tusia i le aso o le suesuega. 

Faamatalaga/Auiliiliga

Sa maitauina e le Komiti e ala i Molimau le tele o Faamasinoga tolopo ma faaletonu le faagosologa ona o le tuai ona tuuina atu Tala tusia i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O le tele o tala tusia faatoa tuuina atu i le aso e faataunuuina ai le faamasinoga ona o le atugaluga o aiga i le lē malupuipuia ma le masalomia o le le faamaoni o le aufaigaluega, ma ua lē avanoa ai le Faamasinoga o Fanua ma Suafa mo se sailiiliga. E tatau ona lava le taimi e faitau ma sailiili ai Faamasinoga o Fanua ma Suafa i tala tusia a’o le i o’o i le aso o le Faamasinoga. E talitonu le Komiti mo le foia o lenei faafitauli, ia lē itiiti ifo i le sefulu ma le fa (14) aso mai le aso e faia ai le Faamasinoga e taulimaina ai e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa tala tusia o Faamasinoga.

Fautuaga 19

a] Taitai o Itu Faamasino. Ia faatulafonoina le toatolu (3) o Taitai o Itu Faamasino uma ina ia foia ai le tolopoina o se mataupu ona o mafuaaga o le lē avanoa o se taitai.

e] Pepa Faamaonia o Gasegase a Taitai o Itu Faamasino. Ia faatulafonoina le tapā o se pepa ma’i mai Fomai faapitoa ua filifilia e le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, mo le faamaoniga o gasegase o taitai o Itu Faamasino. O lea faiga e aafia uma ai Taitai, pe toatasi, pe toalua, pe o Taitai uma o se itu faamasinoga.

Faamatalaga/Auiliiliga

O nisi o mafuaaga ta’atele e tolopo ai Faamasinoga, ona o le lē auai o se taitai o se Itu Faamasino. E talitonu le Komiti, e tatau ona sili atu nā i lo le tasi le taitai o le Itu Faamasino, ina ia fa’aauau ai pea taualumaga o Faamasinoga i aso ua atofaina e aunoa ma le toe tolopoina ona o le mafuaaga o gasegase o Taitai. E manatu foi le Komiti, e tusa lava pe na o le toatasi o lo o gasegase, e tatau lava ona tauaaoina se pepa ma’i mai se fomai faapitoa ua filifilia e le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Fautuaga 20

Pepa Faatumu (Forms).

Ia toe faatulaga pepa e faatumu (standard forms) mo mataupu uma e faato’ai atu i le Ofisa o le Faamasinoga ina ia faafaigofie ai ona malamalama le auga ma le pogai o mataupu. Mo se faataitaiga:-

i. Pepa talosaga mo le fa’aaogaina o faila o Faamasinoga; ii. Pepa o Taiala mo le tusiaina o tala o Faamasinoga

(gafa); iii. Pepa Taiala mo le faauluina o Talosaga; iv. Pepa Talosaga mo Talosaga Toe Iloilo;

Faamatalaga/Auiliiliga

Na lauliliuina e nisi o molimau pepa faatumu o lo o faaaogaina i le taimi nei (forms) mo le resitalaina o matai ma isi, sa molimauina ai le tatau ona toe iloilo ina ia manino ma ogatasi ma manaoga o le Tulafono ma le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ia manino faapogai, ma e tasi le suafa matai fou i le pepa e tasi.

E i ai le manatu o le Komiti ua tatau i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ona toe faatulagaina se pepa faatumu (template) e faatumuina ma mulimulitaia e Itu Faamasino mo tala tusia ma faamatalaga uma ina ia ogatasi ma le tulafono ma taiala a le Faamasinoga. O le mafuaaga o lea manatu, o le mulimulitaia lea o faiga faavae a le Faamasinoga ina ia manino lelei le faatulagaina o tala tusia o gafa ma fanua, e faafaigofie ai foi suesuega ma faaiuga a le Faamasinoga. 

Fautuaga 21

Pepa Faamaonia fai saofai.

i. Ia faamalosia faaletulafono le tatau ona sainia e Sui o le nuu o afioaga taitasi pepa saofai, ma ia tasi lava le suafa matai fou i totonu o le pepa saofai, ae lē o le lua pe sili atu foi. O le faamaoniga foi lea o le saofai po o se nofo sa faia i totonu o se afioaga e patino i ai lea suafa matai; 

ii. Ia faamalosia faaletulafono le faia o saofai po o ni nofo i totonu o afioaga e patino i ai suafa matai.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na tauaaoina e le Komiti Pepa faatumu o lo o faaaogaina i le taimi nei (forms) mo le resitalaina o matai ma isi. Ona o nisi o feteenaiga a aiga e faasino i le toe faaopoopoina o suafa a nisi e lē i aofia i se saofai sa faatinoina, o le ala lea ua manatu ai le Komiti, ua tatau ona toe iloiloina pepa saofai ina ia manino, ma ogatasi ma manaoga o le Tulafono ma le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. E tatau ona manino faapogai o nofo, ma e tatau ona tasi le suafa matai i le pepa resitara e tasi. 

Fautuaga 22

Matai Sa’o o Aiga.

E tatau i sē ua filifilia ma tusi ‘aao i ai aiga e avea ma Sa’o, ona aumau i totonu o le atunuu. E mafai e le pule faa-suli ona aveesea le suafa matai mai le Sa’o o le aiga, pe afai e lē o faatinoina sana monotaga i le nuu ma le tautua i le aiga. E onomea ma mamalu pe a faagata i le lima (5) matai e umia ma nofoia suafa Sa’o a aiga i se taimi e tasi.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na faailoa mai e nisi o molimau, faanoanoaga ona o le suafa Sa’o o o latou aiga ua leva ona o latou tauaveina ma tuuina atu iai le faaaloalo e tatau ai peitai, ona o tulaga faalotoifale na mafua ai ona autasi suli ina ia aveesea le suafa Sa’o mai le sa umia.

O se isi molimau, na faailoa mai ai le sa umia le suafa Sa’o o lo latou aiga, ua fasefulu (40) tausaga talu ona lē toe oo atu i le afioaga ma e lē i toe faatinoina foi ni monotaga. Ua atulasi foi taimi sa taumafai mai ai suli o le aiga mo sona finagalo ina ia toe faia ni matai ae peitai, e tumau pea lona teena o le finagalo o suli i lana pule faa-Sa’o.

Na faaalia foi atugaluga a se tasi o molimau i le komiti, i faafitauli o lo o feagai pea ma lo latou aiga, ua silia nei ma le 2o tausaga o taumafai pea mo se avanoa ina ia suesue ai le latou mataupu e faasino i le Sa’o o le latou aiga. E tusa ai ma le molimau, e le’i tagofia lava e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa le talosaga mo se suesuega a le faamasinoga. Ua atulasi foi talosaga sa tuuina atu i le ofisa o le resitara mo se avanoa e fa’atalanoa ma faatino ai se suesuega mae’ae’a a le faamasinoga, peitai, e tasi lava le tali a le ofisa sa tuuina atu, e lē mafai ona faia se faamasinoga ona e tatau ona auai le sa’o o le aiga. Sa toe talosagaina foi e le molimau le Ofisa o le Resitara, ma faatinoina ai le soalupulega (mediation) i le aso 29 Setema 1995, peitai o le tali sa tuuina atu e le Sui Resitara, “e lē mafai ona faamasino se taule’ale’a ma se Sa’o o le aiga”. O le fesili, o fea ‘ea a sulufai i ai i latou nei o suli ma feoi o le aiga, pe afai ua leai se amiotonu i le faatinoina otiuteoleSa’ooleaiga,olēsafilifilimatusia’aoiaiena te tausia measina a aiga e tusa ai ma tu ma aganuu mamalu a Samoa?. O molimau maututū sa tuuina mai e le molimau e lagolago ai lana mau, e aofia ai:-

* O lenei fanua tau Samoa ua maea ona faia i ai se mavaega (Deed of Trust).

* O le 4 lenei o nofoaiga suafa o faamaonia pea, o lenei fanua e aiā tutusa iai i suli.

* Ua maea ona fuaina e le ofisa fuafanua ma saini ai o latou tuaā, e faasino i lenei fanua;

* Ua maea ona faia i ai se faaiuga a isi Suafa sa’o ua mavae, ae molimauina e le Sui Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i le tausaga 1940.

* O le tausaga 1995 sa muai tuuina atu le talosaga a le molimau i lenei mataupu.

Peitai e o’o mai lava i le taimi nei, e le i faatinoina lava se feiloaiga. Ua matauina e le Komiti, ua tele ina fa’aaoga sesē e nisi suafa sa’o a aiga le pule faamatai latou te faia ai ni faaiuga lē amiotonu i totonu o aiga(abuse of power). E manatu le Komiti, ua tatau ona i ai se fautuaga a le Faamasinoga i matai Sa’o ina ia faataua le fai aiga lelei, pe afai ae faamaonia ni uiga pi’opi’o o se matai Sa’o o tausia aiga. O le mafuaaga tonu lenei e ala ai ona vevesi ma va le fogāva’a i lotoifale faale aiga, aemaise ai o le va feagai ma le nuu.

Fautuaga 23

Resitalaina o Pule Faamau.

Ia faia se tusi resitala e faamauina ai pule faamau o fanua faaleaganuu ua uma ona faamaonia e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

34Mataupu tau suafa - Siufaga Falelatai – (molimau aso 21/7/16).

Faamatalaga/Auiliiliga

I le taimi nei, e lē o i ai se resitala po o ni faamaumauga o pule faamau o fanua faaleaganuu e pei ona faia mo fanua umia saoloto. E tusa ai ma finagalo na faaalia, ua alagatatau nei ona iai se resitala e faamaumau uma ai fanua faaleaganuu ua maea ona faia i ai faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i pule faamau.

Na faaalia e le Sui o le Matagaluega o Punaoa Faalenatura & Siosiomaga, o lo o aiaia i lalo o le Tulafono o le Faamauina o Fanua 2008 le resitaraina o fanua faaleagaanuu e faamatuu atu i tulaga faalisi mo ni faiga faapisinisi. Sa iai foi le fuafuaga a le Matagaluega o lo o faamauina eleele ma fanua a le atunuu ina ia galulue faatasi ma le Matagaluega o Faamasinoga mo le tuufaatasia lea o se faamaumauga o fanua faaleagaanuu, peitai ona o le tele o mataupu tau fanua faaleaganuu o lo o talia iuga o faamasinoga o le faafigata foi lea ona faagasolo lenei faamoemoe. E manatu le Komiti, o lo o ua iai i le taimi nei faiga faatekonolosi e pei ona fautuaina i lenei lipoti, e mafai ai ona lagolago i le galuega a le Matagaluega o Punaoa Faalenatura ma le Matagaluega o Faamasinoga, ae e moomia le galuelue faapaaga o nei Matagaluega e lua, mo lenei faamoemoe taua.

Fautuaga 24

A’oa’oga Faaauau a Faamasino Samoa.

Ia faatinoina ni polokalame mo aoaoga fa’aauau (capacity building) mo Faamasino Samoa e saga tapu’e, faamanino ma faamanatu ai tulafono, taiala ma taualumaga o galuega a Faamasino Samoa.

Faamatalaga/Auiliiliga

O se tasi lenei o vaega sa iloga ona afea i finagalo faaalia o molimau ona o le faaitu’au o fesili a Faamasino e atagia i le lē tutusa o fesili o suesuega e fofogaina i itu faamasinoga, ma e atagia ai le faaitu’au. E le gata i lea, ae na molimauina foi e nisi le faailoga-tagata ma le lē mafaufau o fesili e fesiligia ai Itu Faamasinoga, pe a taitai i se Itu Faamasinoga se Tamaitai, po o se tagata taualoa e iloga sona tulaga i le atunuu. O nisi o fesili, ua pei o se suesueina o se moliaga tau soligatulafono, e atagia ai le lē saunia o Faamasino mo le faatinoina o suesuega.

Sa fesiligia foi e nisi o molimau galuega sa toe iloiloina ai Taiala ma Tulafono Faafoe a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa (Rules & Procedures LTC) lea sa faatalanoaina i se semina sa faatautaia e le Faamasinoga. Peitai, e oo mai i le taimi nei, e le i faalauiloaina lea galuega tele sa tuufaatasia e nisi o Faamasino ma Loia ma alu ai tupe tele a le Malo.

Na tauaaoina i le Komiti le Tusi Taiala mo le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma maitauina ai le telē o le taimi sa tau tuufaatasia ai nei taiala. Peitai, na faamaonia e ala i molimau a le Ofisa o Faamasinoga, e lē o fa’aaogaina ma mulimulita’ia e Faamasino Samoa nei taiala, ma e atagia foi lea i le eseese o a latou faaiuga i se mataupu e tasi.

O nisi o manatu faaalia, faatasi ai ma le tuualalo a nisi o le atunuu sa fofogaina:- • Tatau ona iai ni taiala o fesili mo suesuega a le Faamasinoga;

• Ia molía faaletulafono se tasi e aveesea faamaumauga o fesili ma tali i taimi o le faamasinoga;

• E lē o māioio lelei taiala ma nisi o faiga faavae o taoto ai malosiaga faaletulafono a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ona o lo o feteenai ma isi Tulafono a le Malo i tulaga tau fanua.

Fautuaga 25

Faalauiloaina o Mataupu Tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Ia faaopoopoina ni auala o fesootaiga a le Matagaluega, ae lē na o le Savali e faalauiloaina ai soo se mataupu tau le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Faamatalaga/Auiliiliga

O le isi vaega taua sa lagā e nisi o molimau o le tolopo o a latou faamasinoga ona o le lē maua o se fa’aaliga tusitusia mai le Ofisa o le Resitara. O le isi faafitauli o le lē māua lea e nisi o le atunuu o le nusipepa o le Savali ona e utiuti kopi o lo o faasoaina atu e le Vaega o Pulenuu i lalo o le Matagaluega o Tina ma Tamaitai, Atinae o Nuu ma Agafesootai. Na faaalia e le Matagaluega o Faamasinoga, e uitiuti foi le faasoa a le Matagaluega, o le ala lea e tapulaa ai foi leaofaiolenusipepaoleSavalielomia,maenaoSuionuue tauaaoina atu i ai pepa e sefulu(10) o le Savali mo le faaooina atu i nuu ma alalafaga.

35Mataupu tau fanua – Letogo (20/7/16)LC -5727 P2

O nisi o vaega taua sa faaalia e faasaga i lenei vaega e aofia ai le:- • Tolopo ona e le’i maua e Itu Faamasino tusi samania o

Faamasinoga. I le taimi nei, o lo o tufatufaina atu e le Ofisa o Faamasinoga tusi samania mo Itu Faamasinoga uma ma e le o mautu lea faiga ma e le o iai foi se mautinoa o taunuu ia tusi samania i e o lo o faamoemoe iai tusi samania.

• E tatau ma talafeagai i Sui o Nuu, le tufatufaina atu o kopi o le Savali, i a i latou e fitoitonu iai mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa o lo o lomia i le nusipepa.

• Ia fa’aaoga foi fesootaiga faatekonolosi faaonaponei (social media) ma le upega tafailagi (website) a le Matagaluega o Faamasinoga, e faailoa ai mataupu ma iuga o Faamasinoga, ona e lē maua uma e le atunuu le Savali, e aofia ai ma i latou o lo o aumau i atunuu mamao; 

Fautuaga 26

Vaega o Suesuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa (Research Division);

 a). Ia faatuina i se taimi vave se Vaega Suesue (Research Division) e faatautaia suesuega ma sailiiliga mo FS ina ia manino ma atoatoa faamatalaga ma faamaumauga e tuuina atu i Faamasino. O tiute nei o le Vaega Suesue:-

i) Ia auiliili faaiuga ua uma ona faia e fesootai ma se mataupu o lo o iloiloina (history);

ii) Faamaumauga po o ni fetusiaiga i le va o le Faamasinoga ma ni itu Faamasino;

iii) Ia suesueina lelei manaoga o le Tulafono e aafia i se mataupu o le a tagofia;

iv) Iloiloina e le Vaega o Suesuega taiala o lo o faaaogaina e ta-aofa’i ai faamatalaga mo Faamasino, ina ia manino atili, pupuu ma foia ai ni feeseeseaiga;

v) Ma nisi suesuega e finagalo i ai le Peresetene, Faamasino Samoa ma le Matagaluega;

vi) Ia tapenaina se aotelega (summary) o faamatalaga uma talafeagai o le suesuega ina ia manino ai Faamasino o le a faatautaia se mataupu.

e). Taitai & Aufaigaluega a le Vaega Suesue. 

(i) E moomia ni tagata faigaluega faaopoopo se toafa (research officers) e i ai agavaa talafeagai mo le

faatinoina o galuega suesue; 

(ii) Ia i ai se faailoga tikeri i mataupu tau Tulafono (poo se isi faailoga talafeagai) ma ia malamalama lelei ileaganuu,maialēilaloifoole7tausagataluona faigaluega i galuega e moomia ai tomai tau suesuega (research experience), ma nisi o tulaga manaomia i le faatinoga o le galuega.

i). Nofoaga Mautu mo le Vaega o Suesuega. Ia fausia se potu mautu mo le vaega o suesuega, ma ia vavalalata ma le potu (strong room) o lo o teuina ai faamaumauga mo tulaga o le malupuipuia, aemaise ai o le faafaigofieina o suesuega.

Faamatalaga/Auiliiliga

E tusa ai ma molimau faatasi ai ma le asiasiga sa faatautaia e le Komiti, na molimauina ai le lē atoatoa o le faiga o suesuega ma sailiiliga (research) i mataupu eseese o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O lo o manino mai pepa o faamatalaga o suesuega (Research briefs) na maua e le Komiti i lana asiasiga, ua na o se faamaumauga o talosaga ma aso ma taimi na faatinoina ai ae le o atoatoa faamaumauga e fesoasoani ai i Faamasino Samoa. Sa molimau mai le Ofisa, e le o lava tagata faigaluega mo le Vaega o Suesuega i le taimi nei, ma o lo o talosagaina ni tagata faigaluega faaopoopo.

Sa talosagaina foi e le Komiti se ata faataitai o lipoti ma galuega o lo o faia ae peitai, e lei tuuina mai sea pepa e tusa ai ma le talosaga a le Komiti. E manatu le Komiti, ona o le tusi a le Faamasino Sili na tuuina mai e faailoa ai le solitu o Faamasino Samoa, ma le tapu ona tuuina mai ni faamaumauga o Faamasinoga i le Komiti o le ala lea na le faamatuuina mai ai nei faamaumauga.

O le tele foi o faamaumauga, e lē o maua i totonu o faila a le Ofisa o Faamasinoga, ma o nisi o taimi e saili mai ai e FS faaiuga ma ni faatagana o talosaga toe iloilo mai Itu Faamasino e taiala ai a latou suesuega. E manatu le Komiti, e lē o atoatoa lipoti o suesuega e tuuina atu e pei ona masani ai i le faatinoga o suesuega e fesoasoani ai i Alii ma Tamaitai Faamasino mo a latou tapenapenaga, a’o le’i o’o i le aso e faatinoina ai le Faamasinoga.

E tusa ai ma molimau, talu ai ona o le leai o ni lipoti o suesuega (research reports) i nisi o mataupu, e telē ai le avanoa mo ni faaiuga sesē e tuuina atu e Faamasino, ona o le lē maua o faamaumauga tonu ma le taua, talafeagai mo le faatinoina o a latou galuega.

Na molimauina foi i le asiasiga a le Komiti le vaāpiāpi o le potu o lo o fatinoina ai ia galuega e lagolago ai galuega a Faamasino. Na matauina foi le vāvā mamao o le potu o lo o faatino ai lea galuega, ma le potu e teuina ai faamaumauga, e faavae ai se manatu o le Komiti, e lē o malu puipuia faamaumauga (files) o lo o faaaogaina e le vaega su’esu’e (research division). E i ai le talitonuga, a lelei ona faatautaia le suesueina o mataupu (research), o se fesasoani tele lea i le sa’o ma le tonu o Faaiuga a Faamasino Samoa.

O le isi vaega taua na molimauina e le Komiti i lana asiasiga ma taulimaina le ata (groundfloor plan) o le nofoaga autu o Faamasinoga (MJCA) i Mulinuu, le toe aveesea o le potu faapitoa sa faatautaia ai soalaupulega o mataupu (mediation room).

O le potu sa faaaogaina i soalaupulega, ua fa’aaogaina nei mo le Ofisa Sili o le Matagaluega. O le potu sa faaaogaina e le Ofisa Sili, ua faaoga nei e se tasi o Faamasino o le Faamasinoga Faaitumalo (District Court). Na matauina foi e le Komiti, e vaapiapi o le potu o lo o faatinoina ai suesuega (research room) aemaise le vāvā mamao ma le potu o lo o teuina ai faila (strong room), ma e telē le avanoa e ono to’esea ma leiloloa ai faila mai le fe’avea’iga mai le isi potu i le isi potu.

Fautuaga 27

Masini Pu’eleo.

Ia faatulafonoina ma faamalosia le faaleleia ma le faaaogaina o masini pueleo (audio recorders) i Fale Faamasino i Savaii ma Upolu, mo le faamauina o taualumaga ma faamaumauga aloaia o Faamasinoga.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na molimauina i le asiasiga a le Komiti, masini pu’e leo i le potu faamasino numera 3 i Mulinuu, e lē o lelei atoatoa ona o le lē faatautaia o le siakiina o ia aseta a le Matagaluega mai i lea taimi i lea taimi (periodical maintenance), ma e lē taumate, e faapena foi i isi potu faamasino o lo o i ai nei.

Mo le Ofisa Tutotonu a le Matagaluega i Tuasivi, na molimauina aieleKomitiilanaasiasiga,elēoiainimasinipu’eleoe faamauina ai taualumaga o mataupu tau faamasinoga i le potu faamasino i Tuasivi. E taua tele faamaumauga o taualumaga o Faamasinoga o Fanua ma Suafa e le gata mo Faamasino Samoa i le tuufaatasia o a latou iloiloga mo se faaiuga, ae faapea foi mo faamaumauga a le atunuu lautele.

Fautuaga 28

Nofoaga Autu i Tuasivi. E fautuaina le Malo ina ia fausiaina se maota mautu mo Faamasinoga i Savaii.

Faamatalaga/Auiliiliga

I le maea ai o le fonotaga a le Komisi sa faatautaia i Salelologa i Savaii, sa agai atu ai loa i le nofoaga autu o le Matagaluega o Faamasinoga i Tuasivi mo le asia o le Fale Faamasino ma le Ofisa o Faamasinoga. O nsi o Vaega sa molimauina e le Komisi e aofia ai:-

Na maitauina e le Komiti e lē o i ai se masini pu’eleo i totonu o le potu faamasino. Sa faaalia e le sui Resitara, o lo o fa’aaogaina lava le aufaigaluega mo le faamauina o taualumaga o Faaamasinoga ae e moomia tele e le Ofisa se masini e lagolago ai i le aufaigaluega aemaise o le faamaumauga sa’o i taimi o suesuega.

O le fale Faamasino i Tuasivi e pei ona molimauina e le Sui Resitara, o nofoa (second hand chairs) na foai atu e le Ekalesia o leAu Paia oAso e GataAi. E le o iai ni masini pue leo e pue ai taualumaga o faamasinoga. Na molimauina foi se galuega fia faaleleia mo le maota e nonofo ai Faamasino i Tuasivi. O le maota faamasino i Tuasivi e tatau ona i ai se fuafuaga a le Pulega mo le fausia o se fale mautu, e faatautaia ai faamasinoiga i le motu tele i Salafai. Sa molimauina ma le faanoanoa e le Komiti, a o’o ina faatumulia le potu faamasino, e alala le isi vaega tele o le mamalu o le motu i Salafai i lalo o le ‘ulu.

Fautuaga 29

Poloketi mo le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma le Matagaluega (ISP) Ia faataua e le Matagaluega o Faamasinoga ma Pulega Tau Faamasinoga le sailia o se fesoasoani mai a tatou paaga mo le faatinoina o se poloketi e faamalosia faalapotopotoga (Institutional Strengthening Project) ina ia vave faatino ma faaleleia ai le auaunaga ma foia ai nisi o faafitauli o galuega fesootai i taualumaga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Faamatalaga/Auiliiliga

E pei ona faatauaina e le Komiti i ana Fautuaga ua taua i luga, e faamoemoe le atoatoa ma le lelei o faaiuga fai a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, pe a atoatoa le lagolago e tuuina atu e le Ofisa Resitara. E anoanoai faitioga sa molimauina e molimau e faasaga i le auaunaga. O le mea ua mautinoa, o se solitulafono le ave’esea o faamaumauga mai le Ofisa o le Resitara o Faamasinoga o Fanua ma Suafa. E ui ona o lo o faagasolo pea le poloketi mo le pueina o ata (digitisation) o faila uma a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ae e iai pea le masalomia a le atunuu lautele i le toesea ai o faamaumauga. Na maitauina e le Komiti e tauala i nisi o molimau nisi o faafitauli sa feagai ma i latou ona ua lē maua faamaumauga po o faila e faasino tonu i ia mataupu. O nisi o mataupu tau fanua ua silia ma le 20 tausaga e lē i aloaia lava se Faaiuga ona ua lē maua le faila o le uluai suesuega sa faatinoina.

O lenei mataupu e ma’ale’ale tele ona e faavae le toe sailia o se Faaiuga amiotonu a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i faamaumauga nei, ae afai ae saili atu ae ua leiloloa, o se faanoanoaga tele lea i Itu Faamasinoga aemaise o suli o aiga e faasino tonu iai ia mataupu, ma o le’a a’afia ai a latou measina e tua i ai tupulaga lalovaoa e tausia aiga ma nuu.

O nisi o Faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e manatu nisi o molimau, e lē faavaea ma ua aafia ai le nofo lelei o ia aiga ma afioaga. O le Talosaga e faasaga i se tasi o mataupu tau suafa i totonu o se afioaga, sa toe faaui ai i tua le Talosaga Tetee, peitai, ina ua fofogaina lea mataupu, ae tuuina mai le faaiuga, ua faaleaogaina le talosaga tete’e, ona ua maea aso faatulagaina ae e leai se talosaga tete’e sa faatoai atu i le Ofisa o le Resitara e faasaga i lea mataupu. O le itu sa fesiligia e le Komiti, o le malosiaga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa po o le ofisa o le resitara e talia ma teena ai, le faauluina o se talosaga. E le gata i lea, o le avanoa e toe talia ai e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa se Talosaga Toe Iloilo e faasaga i se mataupu ua maea ona taoto le iuga, ae ua toe suesueina.

Sa faitioina foi le Ofisa o le Resitara i le fuaina o fanua. Ua molimauina mai le faa’au’au o Resitara i itu e iai o latou piitaga . O se tasi lenei o mataupu na molimauina e le taua e fai ma faataitaiga o mataupu o lo o tuuaia le ofisa o Faamasinoga.

Fautuaga 30

Potu e faatoai atu i ai mataupu. Ia faatautaia mataupu uma e faaulu atu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i totonu o ni potu malupuipuia e foia ai le tutupu mai o feeseeseaiga i le va o Itu Faamasino ma isi i le taimi e faaulu atu ai mataupu ona o le ta’alaelae o le nofoaga o lo o i ai nei.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na maitauina foi e le Komiti i lana asiasiga, o le nofoaga o lo o faato’ai atu i ai mataupu, e lē malu puipuia lea vaega o le ofisa. O le molimau a le ofisa, e i ai taimi e tupu ai fe’eseeseaiga ma fēmisa’iga a i latou e faatalanoa a latou mataupu, ona o le ta’alaelae o lea nofoaga. E tatau ona faatino i ni potu e le lagona atu e nisi mataupu o faatalanoa ai nisi.

36Mataupu tau fanua – Nofoalii. 

37Matauputau fanua – Vailoa Aleipata

Isi Fautuaga:-

Fautuga A:-

Ua fautuaina le faatauaina e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa o galuega fesoasoani o lo o tuuina atu e Konesale (consultants) i itu faamasino mo le faamautuina o a latou tala o Faamasinoga.

Faamatalaga/Auiliiliga

Na maua e le Komiti le faaseā a Konesale, o ē o lo o fesoasoani i Itu Faamasino i le tusiaina o Tala o Faamasinoga ma isi auaunaga talafeagai, i le aafia o faaiuga a nai Itu Faamasino o lo o fesoasoani i ai, ona le le fiafia o Faamasino i le latou auaunaga. O le manatu o Konesale, ua avea le telē o lo latou silafia i le tusiaina o tala faamasinoga ma taualumaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ua matua le talafeagai ai nisi o fesili e tuuina mai e Faamasino.

Fautuaga E:-

E fautuaina le faatautaia o Faamasinoga a le mamalu o le atunuu o lo o alala i le motu tele i Salāfai i le Maota Faamasino o lo o i Tuasivi.

Faamatalaga/Auiliiliga; Na faaalia se finagalo o nisi na molimau i le asiasiga a le Komiti i le motu tele, ua alagatatau ona faia uma Faamasinoga a Savaii i Tuasivi ona o le taugatā o le femalagaa’i mai o le atunuu i Mulinuu. E le gata i pasese ae faapea foi le tausiga ma le faatinoina o tu ma aganuu masani.

Upu Faaiu a le Komiti.

O upu a le au tuituifafau o le atunuu, a! ua pale i le tofi le tapagāi’a nai le gataifale ae toi’u ai le aleiga nai le vasa. O le lagona o le faafetai ma le faagaeetia, e ao ina faaleoina e le Komiti, ona o lenei faamoemoe sa tau āgaāga ma gāfagāfa, sa tau fatifati a o lea ua tini taulau ma ua faaiuina.

E faamauina ai le agaga faafetai o lenei ia i latou na tofia aloaia, e fai ma tavaimato’o o le savaliga a le Komiti e fesoasoani i le tuuina atu o fautuaga aemaise o soo se itu e fia malamalama iai le Komiti. E faafetai faapitoa le Komiti ia i latou nei; o Sui o le Ofisa o le Loia Sili, le afioga i le Resitara o Faamasinoga ma le Ofisa, sui o le Ofisa o le Komesina o Sulufaiga aemaise o le afioga i le Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono ma le lagolago le motusia a le Ofisa na tuuina mai mo le Komiti.

E faaleoina foi le agaga faafetai o le Komiti i le mamalu o le atunuu, o tupu ma tamalii, faleupolu o tulatoa ma tulamalae o le atunuu, o nai tina ma tama matutua aemaise o le loaloa na mafai ona autovaa mai ma faatauaina ma amanaia le tofiaina o lenei Komiti, e ala i o latou manatu na fofogaina ma faamatalaga tusitusia na tuuina mai. O o latou finagalo ma manatu na faavae a’i se aotelega ua taumafai ai le Komiti ina ia ausia le manulauti ma le faamoemoega autu o le tofiaina ma ia faamalieina le atunuu lautele i ni ana fautuaga e tuuina atu.

O le faafetai mulimuli a le Komiti, o le tofiga ua tofiaina ai Sui Mamalu e ala i le lafo na faatu ma pasiaina e le Maota, e latou te tagofia ai se galuega faigata ma le tele o luitau. E ui e lē i faigofie nei tofiga, ae o le valaauina o le tagata o mea ia mai Le Atua. E lagona ai le faagaeetia pe a manatu i le avanoa ua faaaogaina ai le auaunaga ia Samoa ma ona upu fai. E faafetaia ai le Taitai o le Maota mo tofiga ma se tofa ua a’e sei tau saili ai mea aupito i lelei mo lea tafa o le faigamalo.

O le agaga o le Komiti, ia faamanuia tele le Atua i le tau’au na tuuina mai, ma ia viia lona suafa i so’o se mea e tatou te faia.

38Molimau – Vailoa Palauli (aso 21/7/16)

TUUFAATASIGA O FAUTUAGA.

Fautuaga 1: Toe Faatulagaina o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa; Ia aloaia ma amanaia tulaga faapitoa ma le maualuga o le Faamasinoga a Samoa mo ona suafa matai ma fanua faale- aganuu, ina ia tutusa le faataua ma le aloaia e pei ona tuuina atu i le Faamasinoga o Solitulafono.

Fautuaga 2: Tofia o Peresetene Lagolago & Faamasinoga Maualauga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ia faaopoopo ni Peresetene Lagolago se toalua, e fesoasoani i le Peresetene, latou te iloiloina talosaga mo se faatagana e toe iloiloina ai ni faaiuga faatasi ai ma mataupu e ia i ni feteenaiga o aia. E tatau i Peresetene Lagolago ona i ai le tomai ma le agavaa e pei ona aiaia ai le tofiaina o le Peresetene.

Fautuaga 3: Fa’aiuga Tuufofoga o Mataupu. Ia faatulafonoina le maua o se faaiuga tuufofoga a le Faamasinoga i totonu o le tolu (3) aso mai le aso na maea ai ana sailiiliga.

Fautuaga 4: Faaiuga Tusitusia o Mataupu. 

i) Ia faatulafonoina le maua o faaiuga tusitusia a le

Faamasinoga i totonu o le fitu (7) aso, mai le aso na maea ai le suesuega o se mataupu. A lē mafai ona maua le faaiuga tusitusia i totonu o le fitu (7) aso, ia faamavae loa Faamasino sa o latou faatautaia lea mataupu. 

ii) Ia faatulafonoina, ‘ia nā o faaiuga tusitusia e faaaogaina ma

faatauaina e le Faamasinoga. 

iii) Mo Faamasinoga ua uma ona faatautaia ae o lo o tālia pea

iuga tusitusia ua tatau nei ona faia iuga tusitusia i totonu o le ono (6) masina mai le aso e pasia ai le Palemene lenei lipoti.

Fautuaga 5: Faaiuga a le Faamasinoga Maualalo.

i)E lē tatau i le Faamasinoga o Uluai Suesuega ona lua ni faaiuga o se mataupu lava e tasi, ma e atagia ai le lē ogatasi o faaiuga a le Faamasinoga.

ii) Ia faatulafonoina le lē tatau ona toe suia e le Faamasinoga Maualalo o se faaiuga a le Faamasinoga o Talosaga Toe Iloilo.

Fautuaga 6: Tu’ua’iga o Faamasino Samoa;

i) Ia faia e le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga, se iuga i ni Faamasino o lo o o latou silafia o lo o i ai ni tuuaiga. 

ii) Fa’aaloaloga i taimi o asiasiga. Ia faamalosia le tapu le toe taliaina e Faamasino Samoa o ni faaaloalo mai Itu Faamasinoga i taimi o asiasiga pe afai e moomia le faataunuuina o se asiasiga. 

iii) Ia faaogaina e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa faafanua (mapinfo mai le MNRE) faaonaponei, mo le faamautuina o tuaoi o fanua faaleaganuu, e faaitiitia ai le malaga so’o atu o Faamasino Samoa i tua.

Fautuaga 7: 

Taiala mo Galuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ia faatulafonoina Taiala o Taualumaga (Rules & Procedures) e māi’oi’o lelei ai le faafoeina o galuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma ia faamalosia ai le mulimulitaia o nei taiala. 

Fautuaga 8: 

Taimi Faatapulaaina o Mataupu Tolopo. 

Ia faatulafonoina le tāmau o le taimi faatapulaaina e tolopoina ai taualumaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ia lē sili atu i le (6) masina mai le aso e tolopoina ai se mataupu. 

Fautuaga 9: 

Tupe Totogi mo Mataupu Tolopo. 

Ia aiaia faaletulafono le totogiina mai o se tupe talafeagai e se itu o lo o talosagaina le tolopoina o se mataupu, agai i le Faamasinoga ma isi itu Faamasino.

Fautuaga 10: 

Feteenaiga o aiā a Faamasino Samoa.(Judges Conflict of interest). 

Ia faatulafonoina le mautinoa o ni feteenaiga o aia (conflict of interest) o Faamasino ua tofia i se mataupu, i totonu o le fitu (7) aso, mai le aso na faamutaina ai le tuuina atu o tala tusia. E tatau ona vave faailoa atu lenei tulaga, a’o le’i o’o i le aso e fofogaina ai lea mataupu. O lenei faiga e manatu le Komiti e foia ai le tolopoina faale tatau o taualumaga o le Faamasinoga.

Fautuaga 11: 

Faailoaina o Feteenaiga o aiā. 

E tatau ona faailoa tulaga o “feteenaiga o aia’ a Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ia nā o faiā ma itu nei:-

i) Toalua faaipoipo (taimi nei, ma Lē sa faatasia muamua); 

ii) Mātua; 

iii) Uso ma Tuafafine (taufeagai ma uso ma tuafafine fai); 

iv) Tausoga muamua;

v) aiga faale Tulafono (in laws); 

vi) paaga faale galuega po o faapisinisi; 

vii) po o se isi lava mafuaaga e faamaonia e le Peresitene;

E talitonu le Komiti e tatau i Faamasino ona faataua a latou tautoga sa filifilia ai i latou e faia faaiuga tonu, i le faamaoni ma le alofa.

Fautuaga 12: 

Piitaga o Faamasino i Mataupu sa i luma o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. 

Ia taofia uma Faamasino i le tauaveina, ma le taitaiina o ni Itu Faamasino a o avea i latou ma Faamasino.

Fautuaga 13: 

Komisi o Auaunaga ma le Komiti Faapitoa a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Sui Auai o le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. O le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga ina ia na o le tolu (3) ni ona sui e aofia ai: Faamasino Sili, Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa ma le Taitaifono – Komisi o Tagata Faigaluega a le Malo. Komiti Faapitoa i Mataupu Tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa

Ia faavaeina se Komiti Faapitoa mo Mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma e latou te lipoti atu i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma o a latou tiute e aofia ai:-

* Faatautaia iloiloga o Faatinoga o Galuega a Faamasino (performance review);

* Talia ma iloiloina ni faaseā mai le mamalu o le atunuu i mataupu e fesootai iai;

* Tuuina atu le auaunaga lagolago tau Pulega mo le Komisi (JSC);

* Faasalalau ma iloilo tusi talosaga mo e e fia galulue faa-faamasino, ma tuuina atu se fautuaga i le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

* Nisi matafaioi e faatonuina e le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga.

* Sui o lenei Komiti e aofia ai, Loia Sili (Taitaifono), Ofisa Sili o Pulega Matagaluega o Faamasinoga, Sui o le Atunuu (Sui o le Minisita), Sui o Ekalesia Soofaatasi a Samoa, ma le Peresitene o le Sosaiete a Loia.

Fautuaga 14: a. Faafaigaluegaina o Faamasino. O le faiga fou mo le faafaigaluegaina o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa e tatau ona faia i lalo o aiaiga nei:-

i) O i latou uma e fia galulue faafaamasino e tatau ona tusi talosaga (written application);

ii) O se tagatanuu o Samoa;

 iii) O se matai ua faamaonia faaletulafono ua tolu tausaga

ma o lo o faatinoina sana monotaga e lē i lalo ifo ma le tolu (3) tausaga, ma o lo o fainuu i le afioaga e matai ai, faatasi ai ma le aumau i Samoa mo le lē itiiti ifo i le tolu (3) tausaga;

iv) Ia lē sili atu i le 10 tausaga e faafaigaluegaina ai se Faamasino Samoa, ma ia iloiloina e le Komisi le toe fa’aauauina i le tai lua (2) tausaga, seia aulia le 60 tausaga. Ae peitai, afai e silafia e le Peresetene e agavaa pea se Faamasino Samoa mo le galuega, ona faia lea i le faitalia a le Peresetene (President’s discretion), ae lē sili atu ma le 65 tausaga le matua o le soifua.

v) E tatau ona lē i lalo ifo o le 50 tausaga le matua i le taimi e tofia ai ma Faamasino Samoa;

vi) O le toe iloiloiga e pei ona taua i luga, e faatautaia lea e le Komiti Lagolago Faapitoa a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, lea e taitaifono ai le Loia Sili.

vii) Ia tapā se lipoti a le Komisi o le Aufaigaluega a le Malo mo i latou uma e talosaga atu mo avanoa Faamasino, mo i latou sa galulue i le Malo, faapena foi se lipoti mai le galuega sa galue ai i latou e lē i faigaluega i le Malo;

viii) Ia i ai se tomai po o se Tusi pasi Faamaonia (e.g USP - Certificate in Law) i le itu tau Tulafono mo ē e fia avea ma Faamasino Samoa i le lumanai.

ix) Ia i ai ni foma’i e filifilia mai e le Komisi o Auaunaga Faa-Faamasinoga, e latou te suesueina le soifua maloloina lelei o Faamasino o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, a’o le’i faafaigaluegaina, po o le toe tofia pea mo le faaauauina ina ua maea ni iloiloga o le faatinoga o galuega (performance review).

x) Ia tauaaoina se kopi a le Pulega e ala i le Minisita i le faaiuga o le iloiloga sa faatinoina e le Komiti mo lona silafia.

e. Totogi o Faamasino Samoa.

Ia faatulaga totogi ma faamanuiaga talafeagai mo Faamasino Samoa, ina ia ogatasi ma le agavaa, ma ia atagia ai le taua o measina a le atunuu o lo o tagofia e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Fautuaga 15: Malosiaga Faaopoopo o le Peresetene. Ia tu’u i le Peresetene le malosiaga faaopoopo, e na te toe iloiloina ai ni faaiuga ua faaletonu pe a talosagaina.

Fautuaga 16: Toe Iloiloga a le Faamasinoga (Judicial Review). Ia faatumauina pea le Toe Iloiloga a le Faamasinoga (Judicial Review) e le Faamasinoga Maualuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, mo le mata’ituina o aiā faale faavae o tagatanuu a Samoa.

Fautuaga 17:

Soalaupulega (Mediation).

i) Ia toe faatulaga taiala o soalaupulega (mediation guidelines) ma ia tofia ma aoaoina i latou i le tomai ma le agavaa, mo le faatinoina o ia soalaupulega i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa;

ii) Ia faataunuuina soalaupulega i le aso e valaau ai le Faamasinoga;

 iii) Afai ae iai se maliega mai le soalaupulega, ona faamauina

lea ma sainia lea maliega e avea ma iuga a le Faamasinoga.

Fautuaga 18. 

Tala Tusia. 

Ia faatulafonoina le tuuina atu o tala tusia uma e le itiiti ifo i le sefulu ma le fa (14) aso, a’o lumana’i ai le aso e amataina ai se faamasinoga. E tatau ona faamau faailogaina (stamp) ma faailoa le aso (date) na taua’aoina ai e le Ofisa o le Faamasinoga ia tala tusia. Ia i ai ni aiaiga faaletulafono mo le malupuipuia o tala tusia, faatasi ai ma le lē toe taliaina o le tuuina atu faanatinati o tala tusia i le aso o le suesuega.

Fautuaga 19: 

a. Taitai o Itu Faamasino. Ia faatulafonoina le toatolu (3) o Taitai o Itu Faamasinoga uma ina ia foia ai le tolopoina o se mataupu ona o mafuaaga o le lē avanoa o se taitai.

e. Pepa Faamaonia o Gasegase a Taitai o Itu Faamasino.

Ia faatulafonoina le tapā o se pepa ma’i mai Fomai faapitoa ua filifilia e le Komisi o Auaunaga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, mo le faamaoniga o gasegase o taitai o Itu Faamasinoga. O lea faiga e aafia uma ai Taitai, pe toatasi, pe toalua, pe o Taitai uma o se itu faamasinoga.

Fautuaga 20: 

Pepa Faatumu (Forms) 

Ia toe faatulaga pepa e faatumu (standard forms) mo mataupu uma e faato’ai atu i le Ofisa o le Faamasinoga ina ia faafaigofie ai ona malamalama le auga ma le pogai o mataupu. Mo se faataitaiga:- 

i) Pepa talosaga mo le fa’aaogaina o faila o Faamasinoga; 

ii) Pepa o Taiala mo le tusiaina o gafa o aiga (template); 

iii) Pepa Taiala mo le faauluina o Talosaga; 

iv) Pepa Talosaga mo Talosaga Toe Iloilo;

Fautuaga 21: 

Pepa Faamaonia fai saofai.

i) Ia faamalosia faaletulafono le tatau ona sainia e Sui o le nuu o afioaga taitasi pepa saofai, ma ia tasi lava le suafa matai fouitotonuolepepasaofai,aelēoleluapesiliatufoi. O le faamaoniga foi lea o le saofai po o se nofo sa faia i totonu o se afioaga e patino i ai lea suafa matai;

ii) Ia faamalosia faaletulafono le faia o saofai po o ni nofo i totou o afioaga e patino i ai suafa matai.

Fautuaga 22: 

Matai Sa’o o Aiga. 

E tatau i sē ua filifilia ma tusi ‘aao i ai aiga e avea ma Sa’o, ona aumau i totonu o le aiga ma le afioaga o lo o matai ai. E tatau ona faatinoina monotaga i le nuu ia lē i lalo ifo i le tolu (3) tausaga mai le taimi na umia ai le suafa Sa’o o le aiga. E mafai e le pule faa-suli ona aveesea le suafa matai mai le Sa’o o le aiga, pe afai e lē faatinoina sana monotaga ia le itiiti ifo i le tolu (3) tausaga. E onomea ma mamalu pe a faagata i le lima (5) matai e umia ma nofoia suafa Sa’o a aiga i se taimi e tasi.

Fautuaga 23: 

Resitalaina o Pule Faamau. 

Ia faia se tusi resitala e faamauina ai pule faamau o fanua faaleaganuu ua uma ona faamaonia e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Fautuaga 24: 

Aoaoga Faaauau a Faamasino Samoa. 

Ia faatinoina ni polokalame mo aoaoga fa’aauau (continous capacity building) mo Faamasino Samoa e saga tapu’e, faamanino ma faamanatu ai tulafono, taiala ma taualumaga o galuega a Faamasino Samoa. 

Fautuaga 25: 

Faalauiloaina o Mataupu Tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa. 

Ia faaopoopoina ni auala o fesootaiga a le Matagaluega, ae lē na o le Savali e faalauiloaina ai soo se mataupu tau le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Fautuaga 26 – 

Vaega o Suesuega a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa (Research Division).

a). Ia faatuina i se taimi vave se Vaega Suesue (Research Division) e faatautaia suesuega ma sailiiliga mo Faamasino Samoa ina ia manino ma atoatoa faamatalaga ma faamaumauga e tuuina atu i Faamasino. O tiute nei o le Vaega Suesue :-

i) Ia auiliili faaiuga ua uma ona faia e fesootai ma se mataupu o lo o iloiloina (history); 

ii) Faamaumauga po o ni fetusiaiga i le va o le Faamasinoga ma ni itu Faamasino;

iii) Ia suesueina lelei manaoga o le Tulafono e aafia i se mataupu o le a tagofia;

iv) Iloiloina e le Vaega o Suesuega taiala o lo o faaaogaina e ta-aofa’i ai faamatalaga mo Faamasino, ina ia manino atili, pupuu ma foia ai ni feeseeseaiga;

v) Ma nisi suesuega e finagalo i ai le Peresetene, Faamasino Samoa ma le Matagaluega;

vi) Ia tapenaina se aotelega (summary) o faamatalaga uma talafeagai o le suesuega ina ia manino ai Faamasino o le a faatautaia se mataupu.

e). Taitai & Aufaigaluega a le Vaega Suesue.

(i) E moomia ni tagata faigaluega faaopoopo se toafa (research officers) e i ai agavaa talafeagai mo le faatinoina o galuega suesue;

(ii) Ia i ai se faailoga tikeri i mataupu tau Tulafono (po o se isi faailoga talafeagai) ma ia malamalama lelei ileaganuu,maialēilaloifoole7tausagataluona faigaluega i galuega e moomia ai tomai tau suesuega (research experience), ma nisi o tulaga manaomia i le faatinoga o le galuega.

i). Nofoaga Mautu mo le Vaega o Suesuega (para.-6.4.2 (ii)). Ia fausia se potu mautu mo le vaega o suesuega, ma ia vavalalata ma le potu (strong room) o lo o teuina ai faamaumauga mo tulaga o le malupuipuia, aemaise ai o le faafaigofieina o suesuega.

Fautuaga 27: 

Masini Pu’eleo. 

Ia faatulafonoina ma faamalosia le faaleleia ma le faaaogaina o masini pueleo (audio recorders) i Fale Faamasino i Savaii ma Upolu, mo le faamauina o taualumaga ma faamaumauga aloaia o Faamasinoga.

Fautuaga 28: 

Nofoaga Autu i Tuasivi. 

E fautuaina le Malo ina ia fausiaina se maota mautu mo Faamasinoga i Savaii.

Fautuaga 29: 

Poloketi mo le Faaauauina o Aoaoga a le Matagaluega (ISP) 

Ia faataua e le Matagaluega o Faamasinoga ma Pulega Tau Faamasinoga le sailia o se fesoasoani mai a tatou paaga mo le faatinoina o se poloketi e faamalosia faalapotopotoga (Institutional Strengthening Project) ina ia vave faatino ma faaleleia ai ni mataupu ogaoga ma le faaletonu i taualumaga o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Fautuaga 30: 

Potu e faato’ai atu i ai mataupu. 

Ia faatautaia mataupu uma e faaulu atu i le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i totonu o ni potu malupuipuia e foia ai le tutupu mai o feeseeseaiga i le va o Itu Faamasino ma isi i le taimi e faaulu atu ai mataupu ona o le ta’alaelae o le nofoaga o lo o i ai nei.

ISI FAUTUAGA A LE KOMITI; 

Fautuga A:- 

Konesale mo mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Ua fautuaina le faatauaina e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa o galuega fesoasoani o lo o tuuina atu e Konesale (consultants) i itu faamasino mo le faamautuina o a latou tala o Faamasinoga.

Fautuaga E:-

Mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa a Savaii. E fautuaina le faatautaia o Faamasinoga a le mamalu o le atunuu o lo o alala i le motu tele i Salāfai i le Maota Faamasino o lo o i Tuasivi.

Pepa Faapipii – 1. 

ASIASIGA A LE KOMISI.

Nofoaga autu i Tuasivi.

I le maea ai o le fonotaga a le Komiti sa faatautaia i Salelologa i Savaii, sa agai atu ai loa i le nofoaga autu o le Matagaluega o Faamasinoga i Tuasivi mo le asia o le Fale Faamasino ma le Ofisa o Faamasinoga. O nsi o Vaega sa molimauina e le Komisi e aofia ai:-

• Na matauina e le Komiti e lē o i ai se masini pu’eleo i totonu o le potu faamasino. Sa faaalia e le sui Resitara, o lo o fa’aaogaina lava le aufaigaluega mo le faamauina o taualumaga o Faaamasinoga ae e moomia tele e le Ofisa se masini e lagolago ai i le aufaigaluega aemaise o le faamaumauga sa’o i taimi o suesuega.

Nofoaga autu i Mulinuu.

Na asia e le Komiti le Ofisa o le Matagaluega o Faamasinoga i lona nofoaga i Mulinuu ma molimauina ai le faagasologa o lo o iai galuega, faatasi ma auaunaga o lo o mafai ona tuuina atu e le gata i le mamalu o le atunuu ae faapea i le lagolagosua e tuuina atu i le faamasinoga.

Potu e faatoai atu iai mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa. 

Na muai asia ma molimauina e le Komiti le faagasologa o lo o iai le resitalaina o mataupu mai i lona amataga i le faamauina seia oo ina faatalanoa ma tuuina atu le auaunaga talafeagai a le Matagaluega i le mataupu o lo o manaomia po o talosagaina. O nisi o mataupu a le mamalu o le atunuu sa faagasolo lona faamauina e aofia ai mataupu i matai resitala, o faamaumauga manaomia, faatasi ai ma talosaga faaulu o le faamasinoga o fanua ma suafa lea o lo o feagai ai ma le vaega o le soalaupule ma le resitalaga o mataupu. I le maitau a le Komiti o lo o lelei faagasolo le faamauina ma le resitalaina o mataupu i le iai o le api resitala mo faamaumauga faatasi ma pepa faatumu e talosagaina ai se faamatalaga manaomia. Peitai, i le faasolo atu i le tulaga o le faatalatalanoaina o mataupu, e talitonu le Komiti e lē o i se tulaga saogalemu ma malupuipuia le avanoa o lo o fa’aaogaina ona e taalaelae, aemaise lava i mataupu ma’ale’ale olootausailiaaisenofofilemuoaigamanuu.Ilemaitauale Komiti, e ao ona i ai se potu faapitoa e soalaupule malupuipuia ai le talanoaina o mataupu faapenei. Faailoa e le Matagaluega le tulai mai ai o ni feeseeseaiga (misa) i tausaga ua mavae i le va o ni itu faamasino a’o faagasolo faatalatalanoaga o le mataupu ma e lagolagoina ai le manatu o le Komisi. Ua iai foi se fuafuaga a le Matagaluega mo le faatuina ai o ni vaevaega (partition) i totonu o lenei potu mo le faamautinoaina o le malupuipuia ma le saogalemu o le faatinoina o faatalatalanoaga, peitai, mo le faamautinoaina o le sologa lelei o le auaunaga ma le alofia o ni feeseeseaiga i le va o aiga po o itu faamasino foi, e ao lava ona i ai ni potu faapitoa mo lea faamoemoe taua. O le tasi itu sa matauina e le Komiti i totonu lava o lenei potu, o le faaletonu ai lea o le ‘ea malūlū pe a faatusatusa i isi vaega o lenei Fale, ma o se tulaga e ao ona faaleleia mo le soifua maloloina o le aufaigaluega, aemaise o le mamalu o le atunuu o lo o autovaa atu i Mulinuu mo a latou mataupu tau Faamasinoga.

Potu mo le Pueina o Faamaumauga (Digitization Project)

Faamauina le faagasolo ai o galuega faaauau a le vaega o faamaumauga a le Matagaluega i le tuuina lea o faila po o faamaumauga o faamasinoga i se faiga faatekonolosi tau komepiuta (digitalization) e le gata mo le malupuipuia o faamaumauga mai le ono faaleagaina ae o le faafaigofie ai o galuega tauave a le Matagaluega aua le tautuaina o le mamalu o le atunuu aemaise le lagolagosua i le faamasinoga. E sili atu ma le 33,000 le faitauaofai o faila ua maea ona tuuina i totonu o lenei faiga faakomepiuta, e le gata mo le mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa i Upolu nei, ae faapea foi i le Faamasinoga i Tuasivi. O se faiga ua molimauina le fesoasoani tele i le faatinoina o le auaunaga a le Matagaluega i se faamaumauga, po o se mataupu o lo o manaomia i se taimi vavepeafuailefaigasaiaitaluai,iletausailiaonumera ofailaolooresitalaai,maetelesetaimiealuai.Uamaea faatotoga ma faapolokalameina foi nisi o komepiuta e 4 o lo o i luma o le vaega o resitara ma sui resitara mo faamaumauga ma mataupu e talosaga atu ai le atunuu, aemaise o faamaumauga o taualumaga ma iuga a le faamasinoga. Sa fesiligia e le Komisi le saogalemu o le faaaogaina o ia komepiuta, ona o le popolega i le ono mafai ai ona faaaoga sesē pe faaleagaina foi, ona ua agavaa i ai le aufaigaluega lautele. Faailoa mai e le Matagaluega, o le fa’aaogaina o lenei auaunaga, ua nā o le Ofisa Sili o Pulega, Ofisa Sili Lagolago ma Ofisa Autu e agavaa i ai, ae mo le lomia o kopi (print) o pepa o faamaumauga, po o faamatalaga manaomia, ua nā o le Ofisa Sili ma Ofisa Sili Lagolago e gafa ma lea tulaga. Faailoa e le Matagaluega o le manaoga ma le naunautaiga o lo o iai i le taimi nei o le mafai lea ona faaaogaina e le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i Tuasivi Salafai lenei auaunaga ma e manaomia ai se sootaga fefaasoaai (networking) i le va o Tuasivi ma Mulinuu. O le faamoemoega atoa o lenei faiga faakomepiuta, i lona malupuipuia ma le lelei faatino o lo o faamoemoe tele i le auaunaga o faamatalaga faatekonolosi (IT) a le Matagaluega e fitoitonu i ai lenei auaunaga.

Potu mo le teuina o faamaumauga (strong room).

Sa asia e le Komisi ma molimauina le mautu ma lelei o le potu faapitoa (strong room) o lo o faaaogaina mo le teu maluina o faila ma faamaumauga o faamasinoga. O lenei potu sa fau faapitoa e faaaoga ai uamea ma sa faatotogaina faapitoa lava mo lenei galuega ma e talitonu le Matagaluega o lo o malupuipuia faila uma o le faamasinoga i totonu o lenei potu ona o lona malosi ma elemafaifoionaaafiaisemupeafaiaetulaimai.Euilea,ae iai lava le popolega o le Komisi.

Faamauina le iai o le masini pue leo i totonu o le potu faamasino (potu faamasino numera 3) sa mafai ona asia e le Komisi. O nei masini pue leo ua faapipiiina mo le pueina o taualumaga o le faamasinoga ma o se taumafaiga tāua tele i le faamautinoaina o le maua atoatoa o faamaumauga o taualumaga ma faaiuga o faamasinoga. Sa molimauina e le Komisi e lē o ola lea masini i taimi o lana asiasiga, ma sa faatonuina ai loa le Matagaluega ina ia siaki lelei nei masini.

Vaega o Suesuega.

Na maua foi le avanoa e fetufa’ai ai le Komisi ma le vaega o lo o feagai ma le faatinoina o suesuega (researchers) ma le tapenaina o ripoti o mataupu tau faamasinoga ma tuuina atu i Faamasino mo a latou tapenaga i mataupu o le a tagofia e le faamasinoga. Faailoa e le Ofisa, o le taimi faatulagaina lava o lo o mafai ona tapenaina ai lipoti o le tolu (3) i le fa (4) aso, ma e lima (5) kopi o ripoti mo Faamasino e toafa (4), faatasi ma le kopi e tasi (1) e faila mo a latou faamaumauga. O lo o iai foi le agavaa e pei ona aiaia i lalo o le tulafono e tauaaoina ai e se itu faamasino le kopi o lenei ripoti pe afai e manaomia.

Matauina e le Komiti, e lē o lava le aufaigaluega e toafa (4) i le taimi nei o lo o feagai ma le faatinoina o lenei auaunaga, pe a fua i le telē o le galuega faatino e lē gata mo suesuega e manaomia e le Peresetene, Resitala, po o Faamasino, ae faapea foi i le tapenaina o ripoti o faamasinoga pe a faatulagaina. Tau’a e le Ofisa Sili o Pulega, o le tasi lea o auaunaga e tele ina galulue ovataimi ona o le tau faamaeaina o galuega mo mataupu tau Faamasinoga o Fanua ma Suafa.

Isi Vaega o le Nofoaga Autu i Mulinuu.

E ui i le naunau sa iai i le Komiti e tusa ai ma le sini autu mo le asia lea o ofisa o Alii ma Tamaitai Faamasino, ma le fia auai atu i taualumaga o Faamasinoga sa faatautaia i le aso o le asiasiga, peitai, e lē i mafai ona faataunuuina lea faamoemoe, ona sa teena le talosaga a le Komiti e pei ona sa atofaina.

By Staff Writer 29 December 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>