O LE TALA IA PILI I SAMOA I SISIFO

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 04 June 2016, 12:00AM

E le masino tala o Pili ma lana fanau e to’afa lea na faamaopoopoina Upolu, ae lelei ona ta’ua na o ni nai faamaumauga a Misi Situpe e pei ona faaalia e Misi Tana, aemaise ai o Misi Pulo ma lana faamaumauga e uiga i o Tua’ā poo i Latou na tutupu mai ai tagata Samoa, ma talu ai ona o le fiafia tele o Misi Pulo i le talatuu o Pili- o lea na ia faatauaina ai i ana tusitusiga.O le mea lea -o le a tatou faaaogaina ai ana tusitusiga-ona o loo ta’ua ai foi le afuaga o Manu’a. 

Ae o le itu e ao ina faailoa atu –e le o iloa e tagata Samoa poo fea tonu lava -na latou o mai ai poo le afuaga o Pili-aua o loo ta’ua pea e faapea na sau mai Manu’a. O Loa lea fai mai o le igoa o se La’au i Samoa nei-e faapea na usu ia Sina o Fagaloa ona maua ai lea o le fanau tama e to’atolu, o Pili poo le pili totolo, o Fuialaiō poo le manulele uliuli-ma le Ma’oma’o lea na te ‘aia le ofaga o le lagomeli-ma lona afafine o Sina. Ona sau lea o le aumoega a le Tuifiti ia Sina, ae ona o le alofa tele o Pili i lona tuafafine-o lea na ia tauanauina ai Sina pe mafai ona la o. 

Ae peitai-e ma Sina-ona o ia o le pili totolo-ma o le mea ua tupu- o le manu vaefa tele uliuli lea sa masani ona ta’oto’oto i aso uma i le La e latalata i lo latou fale – ua faafuase’i lava ona meme’i lona tino ma la’ititi-ma ua la’ititi ai e pei o le pili totolo i aso nei- ina ia mafai ai e Sina ona fafao i totonu o lana taga. Sa folau atu Sina ma le Tuifiti i lona vaa-ma o le umi o le taimi o le malaga –ua leai ai se mea’ai o totoe i luga o le vaa. 

Sa fai lo latou ‘ava ma ua manatu le Tuifiti -o le a na ‘aia ai Sina e fai ma fono o le ‘ava-ae o le taimi lea na musumusu atu ai Pili i lona tuafafine e faapea- o loo i ai pea mea’ai i le itu tauagavale o le va’a. 

Sa toe logo atu e Pili lea tulaga i lona tuafafine. Ona vaaia ai lea e tagata o le Tuifiti le malosi faa-temoni o le Pili ma ua taufaifai i ai. O le ita o Sina na liliu mai ai loa ma tago i lana taga ma to a’e i fafo le Pili ma togi i le sami. Ona auina atu lea e Loa le tamā o Pili manu lele uliuli e ‘aina le meli -e saili Pili ma latou maua ai o ia o ‘a’au-ma o iina na faaigoa ai loa o ia o “Pili’a’au”. Sa manana’o ia manu lele e toe ave Pili i lona aiga -ae le mafai Pili ona o lona alofa i lona tuafafine o Sina. O lea na latou ai ave loa Pili’a’au i se motu e igoa o Puagagana. 

O iina na maua ai o ia e le fanau tama a Tagaloaalagi o Luao ma Uluao -ia sa alo atu. Na latou o ma Pili i lo la va’a -ae na tulai mai se matagi malosi. E ui ina fefefe le fanau a Tagaloaalagi i le malosi o le matagi-ae sa alo pea e Pili le vaa-ma ole atu ia Tagaloa- ina ia ave o ia ia Sina.Na tali mai Tagaloaalagi i lana talosaga ma o lea na taunuu manuia ai i Fiti-ona alu lea i uta ma fai ni faatoaga tetele. Ae peitai- e le’i iloa e Sina lea tulaga. Ona tulai mai lea o se oge tele i Fiti ma ua toatele tagata ua fasioti ma ‘ai. 

Ua amata foi ona lamatia Sina ona ua i ai le fuafuaga a le Tuifiti- e ‘ai Sina. Ae peitai-o le taimi lea na ofo mai ai le fesoasoani a Palai(ufi)ia Pili. Ua tupu tetele ufi ma ua o’o lava i le tunoa o le Tuifiti-lea sa mafai ai e Sina ona ‘eli ufi ai. Ua maua e Sina mea’ai i lea aso ma lea aso mo le Tuifiti-se’ia o’o lava ina eli lava eli lava e Sina lenei ufi -ma tau atu ai ia Pili-ma ua tuuina atu ai e Pili lana faatoaga ia Sina ma toe foi atu ai le manuia i Fiti. 

Ona alu lea o Pili i le lagi ma pa’ū ifo i Manu’a ma ua faaigoa ai loa o “Pilipa’ū”. Afai la tatou te faatusatusa lenei faamaumauga ma faamaumauga a Misi Situpe lea e ta’ua ai le Alii o Faluaseu poo Faleaseu-fai mai e to’alua ona afafine o Tinopoula ma Sinaafalua-ia fai mai na o i Fiti e avatu se fesoasoani i le Tuifiti ua gasegase. Fai mai na nonofo ia tamaitai i le Tuifiti ona maua ai lea o tama o Suasamiavaava ma Saolateteleupoegaofiti, ma le teina o Mulivaiovailele. Na maliu Suasami ma o lona tuugamau na tupu a’e ai ona tamatamai-lima poo le ‘ava lea na o mai ma latou i Samoa.Na latou vaaia se isumu o ‘ai le ava ona niniva ai lea-lea na maua ai le malae o Vailele o “Niniva”. 

Ona latou malaga ese ai lea ma taunuu i Fagalele i Savaii ma totō ai le ‘ava. Na usuia  Mulivaiovailele e Tagaloaalagi, ona fanau lea o Pili- ae o lana amio pa’a’ā i le lagi- na pogai ai ona togi mai e ona matua ma pa’ū i Manu’a ma faaigoa ai loa o “Pilipa’ū”. E foliga mai la e eseese nei talatuu ma ua toe manatua ai Taeotagaloa ma Mai’u’uleapai e tusa ai ma faamaumau a Misi Pulo. 

Ae ui o lea-a faagasolo pea ona fesoota’i lelei lava lea, aua na usu Pili i le afafine o le Tuimanu’a, ae sa leaga ona faaaoga ana mea faigaluega poo le fatuaiga-ma o lea na alu ai i Tutuila ona o lea mafuaga ma alu atu ai lava i Aopo e tusa ai ma faamaumauga a Misi Pulo, ae fai mai na taunuu muamua i Aleipata ona alu ai lea ma ave le atalii o Manaulitautifa. I Aopo-sa mulimuli ane ona nonofo ma Seveoti le afafine o Matofai-ma e faapea o ia na fanaua Tu’uleama’aga. 

I Aopo o le igoa o Pili o Piliopo ma sa na faia foi se faatoaga tele i le eleele e igoa o Laolao i le va o Aopo ma Asau. O le toatele o alii  o Sa’ese’ese o Aopo na maua ai lona igoa o Tagaloa Aopo. Ae peitai- na tula’i mai foi se faaletonu ia te ia-o se tasi aso na o’o atu ai Tuiaana Tava’etele o Fasitoo ma ona tagata ma talosagaina ni tiapula-ona ua latou faalogo i faatoaga tetele a Pili. E tusa ai ma faamaumauga a Misi Tana-o lenei mea na tupu i le nofoaga e igoa o Palapala, o se nuu-a-uta lea o Amoa lea na alu i ai Pili ina ua mae’a a latou eseesega ma alii o Aopo. Na ia maua ni tiapula se tele ma ua le mafai e tagata ona ave uma-ona ofo atu lea o Pili e faitalia o ia ma avatu uma i Upolu. Na amata le latou malaga ae o le tele o taimi e gaui ai amo ona o le mamafa. O le pogai lea na maua ai le tele o igoa o isi nuu e pei o Lealatele Vaisaulu (‘ulu amo), ona soso’o ai lea ma Iva le nuu o Lalomalava (i lalo o le laau o le mamalava) ma le toga-fu’afu’a i Satupaitea. 

O iinei la na alu atu ai Pili i Aana ma amata ai foi lana faatoaga e tau i Lefaga. I tua ane o Faleaseela na ia tia’i ai lana amo lea e faapea na tupu ma avea ma fu’afu’a. Ona nofo lea i le afafine o le Tuiaana. I lena taimi o le latou taumafa i aso fai pea o le poka ma o Pili o se tagata iloga i le fagota e pei o le upu “Ua sasa’a i Tai le upega o Pili”

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 04 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>