O le pogai o le igoa o Savaii

27 December 2015, 12:00AM

Tapena ma Tuufaatasi e Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua mo le Samoa Observer.

O Vaasiliifiti o le atalii o Tupai ma o le atalii o le atalii o Alali, e to’alua lana fanau tama, o Funefe’ai ma Lafai. O Fune na faavaeina ni nuu se fa o Safune i Savaii -o Safune poo Safuneitaoa; o le isi Safune o Vaiafai i Iva; Safune i Vaisala e latalata i Asau ma Safune i Sili, o se nuu itiiti lea o Tufu Gataivai.

O nei nofoaga poo vaega e fa latou te faae’e atu le suafa  o ‘Tagaloa’. O Lafai le uso o Fune na ia ‘ausia le tulaga mamalu maualuga ina ua avea ma tupu’aga o Salemuliaga (Sala’ilua, Tufu Gataivai, Amoa ma Lealatele).

E ese ai mai Safotu ua uma ona ta’ua, ae faaopoopo atu i isi nofoaga uma lava o le malo  o Savaii, na faavae e ona atalii.; e pei o Safotulafai, Sale’aula, Asau, Satupa’itea ma Palauli.

O le pogai lea ua ta’ua ai Savaii i le gagana faa-failauga o le ‘Aiga o Lafai’ poo “Salafai”. Ae o le itu tau Tamatane, o suli ia o le Aiga o Tonumaipe’a mai ia Lafai, e ui lava ina faapea o le suafa Tonumaipe’a e na o Neiafu, Tufutafoe ma Falelima  latou te faae’eina atu, ae o lea suafa o Tonumaipe’a ma le suafa Tagaloa, o suafa maualuluga ia o Savaii, ae o le suafa Lilomaiava e mafai ona faae’e atu e Safotu ma Palauli, ma e i ai foi le leo o Sagafili i Aana i lea mataupu.

O suafa laiti e pei o le “Fetafune” i Samauga, ‘Papalii’ i Sapapalii, ‘Faasuai’au’ i Puleia ma isi e taua tele i o latou lava afioaga. 

O le faamaopoopoina la o le Malo o Savaii e pei ona faatinoina e le fanau tama a Lafai faatasi ai ma tamalii e maulalo teisi mai faleupolu- o lea pulega sa tumau pea ma ua o’o mai lava i aso nei. O le vaevaega la tau Pulega o ia itumalo e ono e faapea:-

1. O le Itu o le Faasaleleaga-o le Malaefono o Safotulafai

2. O le Itu Gaga’emauga-o le Malaefono o Sale’aula

3. O le Itu Gagaifomauga (Itu oTaoa) o le Malaefono o Safotu.

4. O le Itu Faatoafe o lona Malaefono o Palauli.

5. O le Itu Salega (Itu Fogalele) o le Malaefono o Satupaitea.

6. O le Itu Asau o le Malaefono o Asau.

O le Itu i Matu e faaigoa o le “Itu o Taoa”, ae o le Itu I Saute e faaigoa I nisi taimi o le “Itu A’ea”. Ae fai mai Misi Palate ma Faresa o le Itu i Matu ua uma ona vaevae o le “‘A’ea i Sasa’e” ma le “ A’ea I Sisifo”.

Ae ui o lea, ina ua mavae le taua o le 1830; sa faaigoa le Itu i Matu o Savaii o le ‘Itu o Tane’ e faatusatusa ma le ‘Itu o Fafine’ poo le itu i sauté; talu ai o lea taua sa vaaia ai le totoa o lea itu; ae pala’a’ai le isi itu.

Ae o le mea moni lava, na mafua lea tulaga ona o latou sootaga ma Tamafaiga o Manono -o lona tama o Lei’ataua sa nofo i gauta o Tufu; atoa ma le sootaga tau le suafa Lilomaiava i Palauli ma Safotu; ma o le pogai lea sa le masani ai i le Itu i Sauté o Savaii ona auai i taua.

O le itumalo o ‘Salega’ i le itu i sisifo-sa ta’ua foi o “Fogalele” ona o le matomato ma le vanuvanu, ma ona a’au papa; ae sa masani ona faaigoaina atoa o le ‘Itu Falefa;’ma e le o maua atoatoa le pogai o lea igoa.

Ae aliali mai o le Falefa o se igoa e faiā ma le suafa “Tonumaipe’a”  e pei lava o le sootaga a le Tagaloa ma nuu o Safune ma faaigoa ai o le “Falefa”.

E sa’o la le faaaliga a Stuebel fai mai o Sataua , Falealupo, Tufu ma Satupaitea  latou te faae’e atu le suafa o le Tonumaipe’a, talu ai o nofoaga poo nuu taua uma ia o le Aiga o Tonumaipea ma Toleafoa; e aofia ai Tufu; ma o le “Alataua” e aofia ai Tufutafoe, Neiafu ma Falelima . Talu ai ona o Satupaitea o se vaega lea o le itumalo o Salega, e mafai foi la ona aofia i lea tuufaatasiga.

Ae o le Itu i le “Falefa”-e le o se itumalo tau pulega malo. Atonu e mafai ona ta’ua o le “Falefa o Salemuliaga”. Ae peitai, a tatou talanoa loa i le Faalupega o Samoa atoa; o Savaii atoa lava e faaigoa o “Pule”, ma e masani lava ona faasino ia Safotulafai, le nofoaga maoa’e tau pulega-malo.

Ae tusa ai ma Tulafale, latou te faaigoa lava  Savaii o “Salafai” poo le “Aiga lea o Lafai.”

27 December 2015, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>