FEFAATAUAIGA FAAVA-0-MALO

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 13 August 2016, 12:00AM

Ona o le tulaga totonuga-lemu o Apia i le va ma San Francisco ma Sini, le lautele o lona Taulaga e ui mai ai vaa, lona tulaga i le itu i lona laufanua e mafai ona galueaina, o lona tulaga e avea ai ma totonuga-lemu o se faigamalo faale-aganuu mo Samoa talu mai le 1867-o lea na siitia mai ai Malie i Mulinuu, faatasi ai ma galuega tau fefaatauaiga a le Kamupani o le Godeffroy, o lea na liua ai mai se nofoaga tu-matafaga e avea ma Taulaga taua-e tu’u-taula ai vaa-a’o se taulaiga foi o fefaatauaiga faava-o-malo i totonu o le Pasefika.

Ae ui o lea, o le tulaga faamanuiaina o esetete tau faatoaga a Siamani i totonu o Samoa, na valo’ia lava ina ua faafaigaluegaina i le va o le tonugalemu o le 1860 ma le totonugalemu o le 1880-ona e le talafeagai tagata Samoa- poo e le fia galulue foi i galuega e fia faatino-ma ua atagia ai lava o latou uiga masani i le itu i le galueaina o faatoaga ma fefaatauaiga. Sa faaaoga e le Kamupani a le Godeffroy tupe le taulia a Amerika i Saute, ma faaaoga tagata Samoa i ni faiga sese- e maua ai fanua-e ala i le ofoina atu o ni aitalafu tetele i ni tului maualuga, atoa ma le leaga o le faiga o tagata leipa mai fafo.

O le taofia faamalosi e Farane o ona taulaga mo vaa folau i le Vasa Polatika ao faagasolo le Taua a Farane ma Prussia-na pogai ai ona masofa le kamupani a le Godeffroy Hamburg i le 1875-ma o lea na faaliliu atu ai loa ana meatotino i le Deutache Handel und Plantagen Gesellachaft (DH&PG) i le 1880. Sa faapena foi ona faataape le Kamupani a HM Ruge & Co., o le isi kamupani tele lea a Siamani i totonu o Samoa ma Toga i le 1888.

Ua amata nei ona liliu atu le faamuamua a le DH&PG- i le una’ia o pulega faa-malo a Siamani-e ala i le faaoso o le va fetaua’i ma fefaatauaiga a Peretania-ae lagolago le aveina faamalosi o Samoa e Siamani. Ao faagasolo le 1880 ma le 1890, o le pa’ū maulalo o ala masani tau fefaatauaiga i Hamburg ma Valparaiso, le tuputupu a’e sologa lelei o kolone o Ausetalia, le tuua e Theodore Weber o Samoa, le faateleina pea o le leai o ni tupe a le lalolagi, le pa’ū o tau mo oloa mana’omia atoa ai ma le masofa o le fesuiaiga o le aoga o tupe-sa pulea to’atasi e le DG&PG ina ua faatu se faletupe o Peretania i Apia i le 1829, na taunuu ai i se tulaga manuia mo se taimi umi, fai-oloa to’agaogao a Peretania, ae maliu fasia ai le DH&PG.

E le gata i lea, a’o faagasolo le 1890, sa feagai le DH&PG ma faafitauli tau tagata faigaluega, ma le faateleina na’ua o le le galueaina o fanua, ua faamuta le toe totoina o le filo i faatoaga a Siamani, ma ua aafia kolone o Ausetalia i le leai o ni tupe  a le lalolagi, ua faaletonu isi faaeleeleaga tau faatoaga ona ua tula’i mai Taua i le va o tagata Samoa- ma le faama’ia o laau toto, atoa ai ma le taunuu mai i Samoa o isi lava kamupani a Siamani ma faletupe.Ua matua faatama’ia fale o le kamupani a Godeffroy e matagi malolosi o le 1879, ma ua afaina ai falepopo, fale e teu ai le filo ma le faleoloa o oloa si’i-atoa.

E le’i umi ae toe faasaga le kamupani e toe amata ona fau “se fale tele ma le manaia i Sogi, lea ina ua mae’a, sa fuafua loa e avea ma fale e teu ai le filo ma gaosi ai le Sini, e tolu ona fogafale ma sa pule ai loa Mr. Williis. O lea fale ua tala nei i lalo, ae sa avea ma fale tau fefaatauaiga e aupito i sili ona leva i Apia-ma sa faaaogaina e avea ma Ofisa o le Esetete Tausi. Na soso’o le alu ese o Theodore Weber mai Samoa ma le aveeseina o lana esetete i le 1890-lea na avea ma nofoaga i Motootua.

O nisi o i latou na faatauina fasi-fanua o lea esetete o le L.M.S., Kapeteni Hufnagel ma alii o Heidin, Parker, Kruse ma Fabricius, o nisi o i latou sa fuafua loa lava e fau ai ni nai tama’i fale e igoa o Villas e mau ai tagata. O le fale o Weber ma ona fanua i Motootua na faatau e David Parker ma sa faagaoioi  e Mr Stehlin e avea ma “Togalaau o Motootua”(Motootua Gardens) mo tafaoga a tagata o le atunuu ma malolo ai. Sa le’i toe vaaia lea fale ona sa matua faaleagaina i le fefaatauaiga a malo o le lalolagi ma se’e atu ai loa lea fanua e faafesaga’i ma le Ala o Falealili-i le itu i Saute o Motootua, i lalo o le pule a Burns Philp ma toe ati a’e ai.

E ui lava ina pule aoao Siamani i le atiina a’e o faatoaga, ae o le taunuu mai o tagata Peretania, Amerika ma Sekaneteniva ma nonofo i Samoa mai le 1860 ma le faasolo mai i luma, na matua faateleina ai le fefaatauaiga ma le feteena’iga tau upufai o malo-lea na tulai mai ai se taua i le 1889. O nisi o nei tagata fai-pisinisi iloga na taunuu mai i le 1860-o Andrew ma Charles Mc Farland, Samuel Dean, Charles Netzler, August Nelson, Christian Hellesoe, Peter Fabricius ma James Meredith. E o’o mai i le 1880-ua fa kamupani ua latou pulea le vaega tele o fefaatauaiga; e lua Kamupani Siamani o le DH&PG ma le Ruge, Hedemann & Co; Mc Atrhur o Niu Sila ma David Parker mai le Iunaite Setete. 

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 13 August 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>