TALATU’U O MANU’A

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 09 June 2016, 12:00AM

O Manu’a o se vaega aupito i sasa’e lea o le Atu Samoa ma e aofia ai ni motu se tolu o Ta’ū, ‘Ofu ma Olosega. E faaopoopo i ai ma le Rose Attol, lea e ta’oto i le pito lava i sasa’e ma e le o nofoia e ni tagata.

O le Rose Attol e faaigoa i Samoa o ‘Muliava’, faapea foi ma Nu’uomanu e pei ona ta’ua i le Tala ia Fiti’aumua. O le afuaga o le igoa o Manu’a e le o manino atoatoa e tusa ai ma faamaumauga a Misi Tana, ae peitai- o ana faamaumauga o loo ta’ua ai se tala i se tamaitiiti na matua lilo lona tino i manu’a ma o ona Matu o Papa ma Eleele; ma e faapea o Manu’a o se auauna lea a se isi tupu –o le Tuimanu’a- ma e matua tuto’atasi mai ia Savaii ma Upolu.

O ona sootaga foi ma Tutuila ua na o ni sootaga lava faale-aiga, ae leai so latou tulaga taualoa tau upufai poo i faiga-malo. O Tutuila la e vavalalata ana sootaga ma Manu’a i lo isi motu o le Atu Samoa poo nofoaga e mafai ona afea e ni malaga.

O Aiga Tupu o Moa’atoa lea e afua mai ai Tuimanu’a uma- o le latou mau o loo latou aiga e aupito i leva i Samoa.; ma o le igoa o Sa Moa e le faasinoina i se isi lava mea vagana ai le Aiga o Moa. O le tulaga le mautinoa la o loo faaalia i nei aganuu uma ua maua ai le uiga moni o lea faaupuga o le Manu’atele -e pei ona faaalia e Misi Tana lona afuaga mai taimi ua leva o Fiti’aumua lea e faapea na ia faato’ilaloina Samoa atoa.

O le aveeseina o ia na mafai ai e Manu’a ona teu malu ana talatuu ua leva i se faiga lelei e sili atu i lo isi atumotu- e ui lava ina mafai e Misionare ona aiaina a latou aganuu- e pei o le faamutaina o le taina o Tatau, ma le toe faia e ona tupulaga talavou o siva faa-nuu-po a Samoa.

Na faaalia e Misi Pulo i ana suesuega e leai sona talitonuga ua sa’oloto Manu’a mai talaiga a Misionare ma tagata mai fafo. Ae talu ai le puupuu o lona taimi sa nofo ai i Manu’a- o lea na itiiti ai ana suesuega ia Manu’a.

Ae o se faatusatusaga o mea na ia manatua ma ana suesuega, ua talitonu ai -e lei mafai e Misionare ma tagata mai fafo ona liua aganuu a Manu’a. Aua afai na aiaina lea aganuu e tagata mai fafo poo Papalagi- ona silasila lea i ana faamaumauga eseese e lima-ma o le mea moni-sa latou faafesaga’i lelei ma aganuu maoa’e a Samoa e pei ona ta’ua e Misi Faresa.

E ui lava la ina le lava faamaumauga, ae o le upu moni- e le o mafai lava ona lava ma totoe suesuega sa tatau ona fai -e aofia ai ona faalupega moni ma le faatulagaina tau upufai o ona nuu-talu ai o le tele o ia nuu ma nofoaga o loo i ai o loo tumau pea ona le mautinoa, aemaise ai ona faalupega ma faamaumauga e faasino i ona Aiga Tau Tupu.

O le faalupega o Manu’a e itiiti sona eseesega mai isi motu-aemaise ai o le Aualuma ma le ‘Aumaga. O Tulafale foi e faaigoa o Faleupolu, ae o Tooto’o e ta’u o Taualuma.

O le itu i le faalupeina o suafa maualuluga-e matua ese lava Manu’a mai ia Samoa atoa, ma o iinei la ua faaalia ai faalupega mo ni motu se tolu o Manu’a e faapea: O LE AOAO TETELE O MANU’A: “Tulouna le Manu’a; Tulouna Lau Afioga Tuimanu’a e te afio i le Fale’ula; Afio mai la’ua i ou Epe ma lou Faleto’a; Alala mai Faatui; Alala mai oulua Vaimagalo; Mamalu mai Outou Tootoo o le Fale’ula-Mamalu mai Oulua le Manu’a.

O LE MOTU O TA’U: O Ta’ῡ o le motu autu lea ma o le igoa foi lea o se itumalo i le itu i sisifo o le motu lea e afio ai le Tuimanu’a. O le motu o Ta’ῡ o le gutu lea o se mauga-mu ae o lona tumutumu e tusa lea ma le 750 mita le maualuga ae 25 kilomita lona faataamilosaga.

E afua mai lalo i le sami ma ua na o nuu motumotu solo i tuaoi o lona a’au i Ta’ῡ, Faleasao ma Fitiuta, ae na o Ta’ū e tau lapo’a. O nuu o le motu e i luga o faga laiti, ae o isi noafoaga e maupu’epu’e ae latalata lava i le matafaga; o aso nei o isi nuu tuai ua le o toe nofoia.

O le aofai o ia nuu e faapenei:- Ta’ū, Faleasao ma To’a, (Lefagā ua tuufua, Fitiuta, Saua, Pugapuga, Aufotu, Maefu, Laufutu (vai) Tafagafaga, Vaeū, Taisamasama, Solotagata, Lavagia, Tapatoma, Foaga, Vailoloa. Aumalefata, Mutiesatia, Amouli, Afuli, Fagamalo ma Faga.

O Saua lea e pito lava i sasa’e-ma e feagai i taimi uma ma le matagi-ma e masani ona faaigoa o le Matāsaua(poo le matāfanua) . O le vaega la te faafesagai o le mulifanua o Savaii poo Falealupo. E ese mai Saua- o Mutiesa’i’a o se nofoaga o le matamatagi.

O le itu i le igoa o Ta’ū- o ona faamaumauga uma o loo maua i tusitusiga a Paoa ma Palate. O iinei na fe’ausi atu ai Lefaleilelagi ma ona matua o Faagatanuu ma Faamalienuu mai Atafu i Vaitele i Ta’ū. Ina ua latou taunuu- na latou maua Faia-le atalii o le Fee o fagota. Sa auina atu loa e matua le teine ia te ia ina ia nonofo ma ia ae maua ai ni mea’ai mo ona matua.

Na nonofo Lefaleilelagi ma Faia a ua galo ona matua-ia ua toe fe’ausi i Ofu ona o le  ita. Ua fanau Lefale i Ta’ū ma e fanau ua po. O Faleasao  poo Tausao poo le Aualuma lea sa fetolofi a’o fanau Lefale i luga o le papa lea e faapea na afua mai ai Faleasao ma faaigoa ai loa o le Gaga’e a’o fanau ma le tiga-ona maua ai lea o le nuu o Gaga’e i Fitiuta, ae mulimuli ane maua Vaosa poo Luanuu-lea na fanau i Ofu ma o le igoa o lona ofu na faaigoa ai Ofu.

O le mavaega a Lefaleilelagi na fai i Fogaoloula na mafua ai ona maua igoa uma o ia nuu. O Ta’ū la o le nofoaga lea o le malo e aofia ai ni nuu se lua o Lumā ma Si’ufaga; o Luma e i matu faasaga i Faleasao ma e aofia ai se maota taua.

I aso nei- o ia nuu e lua e va i fale o se ekalesia-ma sa tu ai se fale fogafale-lua o se afakasi o Arthur Young o lona afafine o Tuimanu’a Lika-ma o iinei o loo i ai se tufu.

E ese mai nei nuu e lua-e tele igoa o isi fasi fanua-o Lumā o le malae lea o Fagaolo’ula, lea o loo i ai le Fale’ula ma o loo tu ai le Maota ma o Siufaga e aofia ai Vivao, Fititaula, Aufogapiu, O le vaega i sisifo o Siufaga e igoa o Saleatua lea e faasino ia Afaga ma Faalavā ma o malae ia o Ti’eti’eatalaga. O tala atu o Lumā o loo i ai se taufusi tele e igoa o Vai Matamatamoto.

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 09 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>