O le Malo e mamalu, o le malo e filemu
The Head of State, His Highness Tui Atua Tupua Tamasese Efi delivered a powerful speech at the commemoration of Samoa’s 55th Independence celebrations last week. Titled ‘A nation that has dignity is a nation that has peace,’ this is the full text of it in Samoan:
Tui Atua Tupua Tamasese Ta’isi Efi
Ao o le Malo
Tuto’atasi – Apia, 01 Iuni 2017
Fai mai upu o le Pese Lotu, o le malo e mamalu, o le malo e filemu.
O le aga masani a le ‘au matutua, a tu se loma o se taeao faitauina, ona tatalo lea ma anapogi ma moe manatunatu. O le moe manatunatu a le tamalii, e maua ai le tofa, o le moe manatunatu a le tulafale, e maua ai le faautaga.
O le asō o le a usi lau faafofoga Samoa a o le a talatala atu la’u moe manatunatu.
O le ‘auga o le asō o le faamanatuina o le mea lea e ta’ua i le gagana Peretania o le Independence po o le sa’olotoga mai le pule’esea.
O le feslli. Na māfua iseā ona sa’ilia e mātua le sa’o lotoga mai le pule’esea? O le tali. Na māfua ona o le tofi.
O le fesili. O le ā le tofi? E tele uiga o le upu ‘tofi’. Ae o le uiga lea o loo tuliloaina, e te maua le ‘anoa ma lona ooooga mai le upu ‘fanua’. Le sootaga o le upu ‘fanua’ o le tinā, ma le upu ‘fanua’ o le lau’ele’ele. E māfua le upu ma lona faauigaina, ona o le fanua o lou tinā ma lou pute, o loo tanu i le lau’ele’ele. O le pine faamau ola lea o le uiga o le upu ‘tofi’ i le gagana ma le tu ma le aga a Samoa.
O le isi mafuaaga o le sailiga malo a matua, ona o le faasinomaga. E māfua ona faasino le tagata i le aiga, i le nuu, i le malo, i le ‘ele’ele, i le La ma le masina, i fetū, ona o le gafa ma le tala faasolopito.
Ae pagā lea, i le si’osi’omaga lea ua tatou ola ma soifua ai, e lē malu le tofi ma le faasinomaga i le gafa ma le tala faasolopito. Ae malu i le sogasogā ma le faautaga a le loi, lea e fai mai le Tusi Paia, tatou te ō e matamata ma a’o mai ai ni a tatou amio. “Le paie e, ina e alu i le loi, ia vaavaai i lana amio, ina ia poto ai oe”. (Faata’oto 6:6)
Ae ‘ese le faamuamua a le gagana Samoa e faasino i le loi; “ua toso faapa’utolo a loi”. E ‘ave le faamuamua i le tausiniō ma le tauvā. Ma e tāua fo’i lea mea, auā o le tele o matāti’a ua ‘ausia e le tagata e māfua mai i le agaga tausiniō ma le faatautavā.
O se faaola totoga ona ua matauina ata o taulelei. Ua lima ta’ita’iina e le sogasogā ma le faautaga a le loi, ia le Ofisa o Faato’aga faapea ai ma le ‘au faifaato’aga ma le ‘au faipsinisi o loo lagolago malosi i lenei faamoemoe e fesoasoani i masini e fau ai ala galue ma lalaga ai le lau’ele’ele e totō ai tiapula; ae o le taunuuga o lenei galuega fita, o lea ua iloga le siitia o le faatau atu i Niu Sila o le talo, fa’i, koko, kofe, ma isi ituaiga faa’ele’eleaga ma o loo galulue mo ni avanoa i maketi i Ausetalia faapea ai ma le lalolagi.
Afai e faaauau pea ona solosolo manuia ia nei galuega ua tau atia’e, e le pine o le a toe faatōsina tagata mai le taulaga o Apia po o tagata mai Ausetalia ma Niu Sila e fo’i i ō latou aiga ma nuu, e atia’e ia faato’aga i o latou ‘ele’ele ona e maua mai ai seleni e avanoa ai ona tausi aiga, faaa’oga fanau ma lagolago i galuega a Lotu ma aiga, i le malosi tau tupe e maua mai i ā latou faa’ele’eleaga.
E māfua ona ta’ua le aga a le loi, ona o le galue sogasogā ma le felagolagoma’i. O lea ua toe atia’e faato’aga talo, koko, kofe, esi, ‘ulu, fala ‘aina. O se fesoasoani tele lea i le malo e faafoe le faafitauli o le faataalolo mai o tagata mai nuu i tua ma tala api i le laufanua o le taulaga i Apia.
Ua mae’a la’u tala i le loi. O le a fai la’u tala i le ‘utu.
A o o’u laititi, a maua sa’u mea’ai lelei, ona fetuleni mai lea o nai o’u tei laiti ua ‘aisi mai. A ou ‘ai’ū, ona faapea mai lea o se tinā matua o le matou aiga, “Se avane se mea ma nai ou tei, pe na o le ‘utu e vaeluaina!”
O le fe’au tāua o lea tala, e faasino i le faasoa. A alofa ma amiotonu le faasoa o faamanuiaga, faapea ai ma le faasoa o galuega tau’ave a aiga ta’itasi, ona maua lea o le sini lea sa saunoa i ai le alii Minisita i lana lauga o le Tala Faatatau o le Tupe.
Afai tatou te galulue sogasogā ma felagolagoma’i, ma o tatou faasoa ma le amiotonu le faamanuiaga ma le ‘avega tau’ave a aiga ta’itasi, ona o tatou maua lea o le uiga tonu o upu o le pese, “O le malo e mamalu, o le malo e filemu”.
Ia manuia le faamanatuina o le Tuto’atasi o lenei tausaga. Soifua.