O LE FAAMA’I TELE 1918

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 05 June 2016, 12:00AM

E lua po ma le aso e tasi ae taunuu loa le Talune i Apia ae a itiiti mai ua to’aono le pasese ua pisia i le Faama’i. Sa le mafai ona mautinoa lelei le aofai o le ‘auvaa ma tagata mai Fiti e galulue i luga o uafu ua pisia. O mataupu nei sa natia e le Talume ma e leai ni pepa tusitusia o i faamaumauga a le va’a e uiga i tagata ua pisia i le faama’i. 

Na tuutaula le Talume i le taulaga o Apia i le itula e 9:35 i le taeao o le Aso Tofi 7 o Novema. Talu ai ona o le leai o se uafu lelei o Apia, o auaunaga mo ia vaa- sa faatino e lanisi, ma o le lanisi muamua lava na alu i uta- sa i ai le alii ofisa tau le soifua maloloina o le taulaga- o Captain Frank Atkinson, o se foma’i lea e le’i aoaoina mo le galuega na ia faatinoina.

Ua avea le Influenza ma faama’i ua lauiloa i totonu o Niu Sila i aso e lua i luma atu, ae le’i fautuaina lava Apia e uiga i lea tulaga. Atonu na iloa e Atkinson se mea e uiga i lea faama’i mai le itu i matu o le lalolagi- atoa ma lona tulaga faigata, ae ina ua taunuu le Taluma i Apia, e leai se tasi o Samoa na te iloa se mea e uiga i le aafia o Niu Sila i lea faama’i.

O lea faamatalaga- sa i totonu o le meli e le’i tatalaina o loo i luga o le vaa. O i latou sa i luga o le Talume sa latou iloa mea moni e uiga i lea faama’i, e aofia ai Mawson lea e le’i tautala i se mea e tasi- e uiga i lea faama’i.

E pei lava o le faiga e masani ai, sa fai e Atkinson se suesuega puupuu o le pasese ma le ‘auvaa- ia sa faatutū i se laina i ona luma.

Na fafagu i luga le Ofisa Lona Lua mai lona moega- e alu ane e faatulaga lea solo; ona toe fo’i atu lea i lona potu moe- ina ua mae’a lea suesuega. Ina ua su’esu’e e Atkinson faamaumauga a le vaa, e leai se mea e lē masani ai- na maua ai.

Ina ua fesiligia, sa faailoa atu e Mawson ia Atkinson e faapea- i le itu lava ia tau le soifua maloloina, o loo lelei mea uma lava i Niu Sila. “Sa matou o uma lava i le Lyttelton,” o le faaaliga lea a Atkinson e faapea na faailoa atu ia te ia e Mawson,” ma sa faaletonu tagata uma lava.

Sa fogi o matou isu ma mafatua, ae leai lava se tulaga matuiā ma ua te’a lena tulaga ma i matou uma i le taimi nei. 

Fai mai Mawson o foliga sesega ma le vaivai o le pasese- ia na toe fo’i atu i o latou moega ina ua uma le suesuega- e mafua mai le ma’i vasa. Na te le’i ta’ua se mea e tasi e uiga i le faa-asuina o le vaa i Suva ma Levuka, e ui lava ina sa tali mai le situe sifi- o Sydney Almao ia Atkinson e faapea- e le’i faatagaina latou i uta i Suva, ae na toe fai mai- o loo lelei mea uma i Levuka.

O nei manatu- sa faamaonia e le isi kapeteni o le USSC lea sa malaga muamua ai a’o le’i avea ma kapeteni o le Talume, o Kapeteni Arthur Davey. “Matou te le fia soona faalauiloa atu nei mea,” o lana faaaliga lea; “ae i le avea ma tulafono masani, afai e fesiligia e le foma’i, ma ou te manatu, afai e lava ni mafuaga e tatau ai ona faaasu le vaa i le taulaga mulimuli sa i ai, e tatau ona faaalia lea tulaga i totonu o le pepa tau le soifua maloloina o le vaa, ma o lona uiga:

O lea pepa i lena taimi- o se pepa lea e faasino i le tulaga o le soifua maloloina i le taulaga e folau ese atu ai, ae lē o le soifua maloloina o pasese poo le ‘auvaa o i luga o le vaa. O le taimi la lenei, o loo matauina le matua lē tusia o lea tulaga i totonu o le pili na tuuina mai Aukilani, ae mafai e Suva ona ta’utino mai, o loo sao ma malu puipuia Fiti mai faama’i pipisi. 

E ui lava ina faapea atonu na iloa e Atkinson- e le o manuia tagata uma o i luga o le vaa o le Talume ae na tonu lava ia te ia e kilia le va’a.A’o i ai Atkinso i luga o le vaa, e i ai isi tagata sa faatalia le Talume e faafeiloa’i uo ma aiga. O Tuatagaloa mai Falealili sa i ai e faatali lona afafine sa i luga o le vaa- ma o lea na ia togipau ai se vaa e alu ai i le Talume. O lana faamatalaga lenei na fai mulimuli ane ai.

A’o i ai le foma’i i luga o le vaa, sa matou pipi’i latalata i le Talume ma sa ‘ou faalogoina ai Falielo, o se alii Samoa o valaau mai le vaa,” o loo i ai se faama’i i totonu o lenei vaa.”

Na maliu Falielo i lenei lava faama’i. Ina ua tu’u i lalo le Fu’a samasama, sa ‘ou alu loa i luga o le vaa- ma o le mea muamua na ‘ou vaaia- o se teine Samoa o loo ta’oto mai ua matua ma’i lava. O le igoa o lea teine o Ta’u.

Sa ‘ou savali atu i le mea o ta’oto ai i luga o le vaa, ua le mafai ona tautala mai, ua taso’o lana manava. Sa ‘ou vaaia le toatele o tagata mama’i i luga o lea va’a. Na vaai atu Atkinson ia Ta’u ona fai atu lea- e alu loa Iava i lo latou aiga ona ua matua ma’i lava. 

O Faasi’usi’u le isi o pasese mama’i, fai mai mulimuli ane- na vaai o ia e Atkinson i luga o le vaa. “ Sa siaki matou e Dr. Atkinson ma faataga matou e o i uta. Na te le’i siakina a’u e ala i le tagotago i lo’u tino ma vaai poo le a le mea o loo faletonu.

Sa na ona tilotilo mai lava ia te a’u ma fai mai “ua e pasi” . Sa faamatala e lana uo se isi tala uiga ese. A’o matou aga’i mai i Apia, sa matou manatu e le faatagaina matou i uta- talu ai le faama’i o loo i luga o le vaa. Ae ui o lea, ina ua matou taunuu mai i Apia, sa faataga ona matou o i uta e aunoa ma le faaasuina o i matou. E i ai le poloaiga sa folafola i luga o le vaa e faapea- e ao i pasese uma ona fai o latou la’ei lelei pe a latalata i le taulaga ma ia faafoliga e lē o mama’i!.

By Fuimaono Na’oia Faasavalu Touli F. Tupua 05 June 2016, 12:00AM
Samoa Observer

Upgrade to Premium

Subscribe to
Samoa Observer Online

Enjoy unlimited access to all our articles on any device + free trial to e-Edition. You can cancel anytime.

>